Thỉnh thoảng một đoàn pháo binh lại len vào giữa dòng xe tải, trong
tiếng bánh nặng lăn lịch kịch và tiếng những mảng sắt lớn xô vào nhau
chan chát. Những người lính Tatar với bộ mặt râu ria hung ác cưỡi
những con ngựa cao lớn, ngực nở, luôn tay quất roi vào ngựa và vào
người, như cái lưỡi cày dọn một lối đi giữa đường cái và kéo theo sau
những khẩu đại bác mõm dẹt nhảy chồm chồm trên đôi bánh xe. Từ
khắp bốn phía có những người chạy lại, đứng thẳng người trên xe, hoa
chân múa tay. Rồi dòng sông lại khép lại, chảy vào một khu rừng sực
nức mùi nấm, mùi lá ải, đang rì rầm khe khẽ trong mưa.
Xa hơn, ở hai bên đường, từ những đống rác và những súc củi cháy
dở nhô lên những chiếc ống lò sưởi. Một cây đèn lồng vỡ treo lủng lẳng
trên cột. Một tờ quảng cáo chiếu bóng đã tróc hồ đánh phần phật vào
tường một ngôi nhà bị đại bác bắn sập. Và ngay cạnh đấy một thương
binh mặc ca-pốt xanh nằm trên một chiếc xe giàn đã mất hai bánh
trước, khuôn mặt vàng võ, đôi mắt mờ đục buồn rười rượi.
Cách đấy khoảng hai mươi lăm dặm, tiếng đại bác ầm ì truyền đi dọc
chân trời phủ khói. Suốt đêm suốt ngày, những đoàn quân và những
dòng xe cộ này cứ lần lượt đổ vào đấy. Từ khắp nước Nga, những đoàn
xe lửa chở bánh mì, chở người và chở đạn kéo nhau đổ dồn vào đấy. Cả
nước rung chuyển lên vì tiếng gầm của đại bác. Cuối cùng tất cả những
nỗi khát khao, bất mãn, hằn học đã tích tụ lại bấy lâu trong cảnh bị cấm
đoán và bị bóp nghẹt, bây giờ đã có cơ được thỏa chí hoành hành.
Dân cư các thành thị, đã chán ngấy cuộc sống méo mó, dơ bẩn, bây
giờ dường như vừa sực tỉnh một giấc ngủ nặng nề ngột ngạt. Trong
tiếng gầm của đại bác có cả tiếng âm ỉ đầy sức khích động của cơn
giông tố nhân loại. Người ta bắt đầu cảm thấy cuộc sống cũ không thể
nào chịu đựng được nữa. Dân chúng chào đón chiến tranh với một tâm
trạng hả hê điên rồ và hằn học.
Trong các làng mạc người ta không mấy khi hỏi xem cuộc chiến
tranh này nhằm chống lại ai và vì lẽ gì - rốt cục cũng thế cả thôi. Vì đã
từ lâu nỗi căm thù và hằn học đã che mờ mắt người ta đi như một màn
