Cuộc đời của con người cũng tương tự. Chúng ta không nhận thấy ngay
được những sự thay đổi xảy ra ở quanh mình hay ở ngay trong bản thân
mình. Cái kim của lịch sử hình như đứng im tại chỗ đối với ta. Và phải sau
nhiều năm ta mới nhận ra rằng cái kim đó có chuyển động, và chính chúng ta
cùng với mọi vật xung quanh đều luôn luôn thay đổi.
Muốn so sánh cái mới và cái cũ, bây giờ chúng ta có những cái mốc như
là những sách hồi ký, những tấm ảnh, những tờ báo. Đó là những tài liệu
phong phú để tiến hành việc so sánh. Đối với tổ tiên của loài người trước kia
thì khác hẳn. Họ không dựa vào đâu để so sánh được: đối với họ đời sống hầu
như đứng im, ngưng đọng lại. Cái đó dễ hiểu: không có những cái mốc để so
sánh thì khó lòng nhận thấy những sự đổi thay, tựa như khi ta nhìn một cái
mặt đồng hồ mà các con số đã bị xóa mờ thì khó nhận thấy là kim đi.
Con người thượng cổ, khi làm các công cụ bằng đá, đã ra sức lắp lại đúng
những động tác và phương pháp của những người trước đã dạy nghề cho anh
ta.
Những người phụ nữ dựng mái nhà tranh, những người thợ săn đi săn thú,
đều làm đúng như tổ tiên họ đã làm.
Nhưng dù sao nhiều khi người ta cũng đã dần dần cải tiến được các công
cụ, nhà ở và phương pháp lao động của mình mà không biết.
Thoạt đầu, những công cụ mới làm ra giống hệt những đồ dùng cũ. Ngọn
lao đầu tiên không khác ngọn giáo nguyên thủy mấy tí. Mũi tên đầu tiên
giống hệt ngọn lao. Thế mà mũi tên và ngọn giáo đã là hai thứ vũ khí khác
hẳn nhau. Và đi săn bằng cung tên đã khác hẳn đi săn bằng ngọn giáo.
Không phải chỉ riêng công cụ thay đổi, chính bản thân con người cũng
biến chuyển. Chỉ cần so sánh các bộ xương đào được dưới đất cũng rõ. Con
người ở buổi đầu của thời kỳ các băng hà, ẩn náu trong hang đá, so với con
người ở cuối thời kỳ các băng hà, ra khỏi hang để sống ở bên ngoài, thoạt
nhìn cũng thấy là khác nhau. Con người trước kia là người Nê-ăng-đéc-tan
lưng khom, dáng đi vụng về, trán và cằm thụt về phía sau, con người sau là
