cứu, phải có tài năng, sự hiểu biết và những cố gắng ít nhất cũng chẳng
kém gì so với nhà luật học hay nhà danh y. Nhưng tiền trả cho một nhà giáo
giỏi không thể mang so sánh với nhà luật học hay bác sĩ, vì nghề nhà giáo
có quá nhiều người nghèo túng theo học và được sự đài thọ của công quỹ,
trong khi nghề luật và nghề y ít bị vướng víu bởi những người không có
tiền đi học. Tiền trả công cho các nhà giáo công hoặc tư, dù đã ít ỏi, chắc
chắn sẽ còn ít hơn, nếu không loại trừ sự cạnh tranh của những nhà văn còn
nghèo hơn họ phải kiếm sống bằng viết sách, báo cho các nhà xuất bản.
Trước khi có nghề in, một người có học thức về một mặt nào đó đồng nghĩa
với người ăn mày, ăn xin. Hiệu trưởng các trường đại học trước thời gian
này đã nhiều lần phải cho phép học viên đi ăn xin.
Vào thời cổ xưa, trước khi xuất hiện các tổ chức từ thiện thuộc loại
này để giúp những người nghèo khó theo học các nghề có văn hóa, các nhà
giáo giỏi thường nhận được tiền thù lao khá hơn nhiều. Trong bài diễn văn
chống lại các nhà triết học cổ Hy Lạp, Socrates đã phê phán các nhà giáo
và thời của ông là thiếu nhất quán. Ông nói: “Họ đã đưa ra những lợi hứa
hẹn tuyệt vời với môn sinh của họ; họ dạy những môn sinh này phải có học
thức, phải biết sống trong hạnh phúc, và phải công bằng chính trực, và để
đền đáp việc dạy học quan trọng như vậy, họ chỉ đề nghị trả cho họ 4 hoặc
5 mina mà thôi (mina = đơn vị tiền tệ cổ Hy Lạp). Họ dạy người khác các
kiến thức và tính khôn ngoan thì họ cũng phải tự mình có sự hiểu biết và sự
khôn ngoan cần thiết cho bản thân, và bất luận người nào chịu bán rẻ kiến
thức của mình như vậy đều bị coi là điên rồ, ngờ nghệch”. Socrates chắc
hẳn không có ý định phóng đại số tiền thù lao cho các nhà giáo, và chúng ta
có thể biết chắc là ông cũng không có ý nói số tiền đó ít hơn giá trị thực tế
của việc dạy học thời bấy giờ. 4 đồng mina bằng 13 bảng 6 shilling và 8
penny; 5 mina bằng 16 bảng 13 shilling và 4 penny. Các nhà giáo giỏi nhất
ở kinh thành Athens thường được trả thù lao bằng số tiền không nhỏ hơn số
tiền lớn nhất nói trên. Chính bản thân Socrates đòi mỗi môn sinh phải trả
cho ông số học phí là 10 mina hay 33 bảng 6 shilling và 8 penny. Khi ông
dạy học ở Athens, người ta nói ông có một trăm môn sinh. Tôi hiểu rằng
đây là số môn sinh ông dạy trong một khóa học hay là những môn sinh theo
