đoạn thứ hai so với giai đoạn thứ nhất, rằng ruộng đất được cày cấy, trồng
trọt kỹ hơn, các ngành công nghiệp có nhiều và phát đạt hơn, và nền
thương nghiệp phát triển và mở rộng hơn trước, thì chúng ta có thể tin chắc
rằng vốn dùng cho các mặt nói trên chắc đã tăng lên nhiều hơn trong
khoảng thời gian giữa hai giai đoạn này và rằng số vốn đã được tăng thêm
nhiều do có sự quản lý tốt của số người này hơn là do sự quản lý yếu kém
của số người khác hay do sự chi tiêu quá đáng của chính phủ. Nhưng chúng
ta sẽ thấy đây là trường hợp chung của hầu hết các nước trong những thời
kỳ hòa bình và yên tĩnh, ngay cả những nước không có chính phủ thận
trọng và tằn tiện nhất. Để có được một sự xét đoán đúng về việc này, thực
ra chúng ta phải so sánh tình trạng đất nước ở những thời kỳ tương đối xa
cách nhau. Sự tiến bộ thì thường là chậm chạp, cho nên ở những thời kỳ
quá gần nhau, sự cải tiến và đổi mới không những khó cảm nhận được, mà
do sự suy thoái của một số ngành công nghiệp nào đó hoặc của một số
vùng nào đó trong nước, đó là những việc hay xảy ra, mặc dù đất nước nói
chung vẫn ở trong tình trạng phồn vinh thịnh vượng, cho nên người ta vẫn
cảm thấy nghi ngờ rằng của cải và cách ngành kinh doanh nói chung đang
trên đà sa sút.
Ví dụ, sản phẩm hàng năm của ruộng đất và lao động ở nước Anh hiện
nay chắc hẳn là lớn hơn rất nhiều so với hơn một thế kỷ trước đây, vào thời
kỳ khôi phục chế độ quân chủ của vua Charles II. Mặc dù hiện nay, rất ít
người còn nghi ngờ về việc này, song, trong thời kỳ này, rất ít khi 5 năm
trôi qua mà không có một cuốn sách nào đó do những nhà văn đầy tài năng
viết cho quần chúng và có ý định chứng minh rằng của cải của đất nước
đang giảm nhanh, rằng dân số giảm sút, nông nghiệp bị xao lãng và thương
mại bị mai một. Nhiều cuốn sách do những người rất thông minh chân thật
viết. Họ viết về những gì mà họ tin tưởng và không ngoài lý do mà họ tin là
đúng.
Sản phẩm hàng năm của ruộng đất và lao động ở nước Anh một lần
nữa vào thời kỳ khôi phục nền quân chủ, chắc chắn lớn hơn nhiều so với
100 năm trước đó, vào thời kỳ lên ngôi trị vì của nữ hoàng Elizabeth. Vào
thời kỳ này cũng vậy, chúng ta có đầy đủ lý do để tin rằng đất nước đã tiến
