phải được hiểu một cách nghiêm túc nhưng không phải là hiểu trên mặt văn
tự. Các tôn giáo như Thiên Chúa giáo, Do thái giáo, và Hồi giáo Shiite ở
một mức độ nào đó, đã tiến hóa (hay đúng hơn là đã để các thành viên của
mình tiến hóa nhằm phát triển một xã hội phức tạp) bằng cách đi chệch khỏi
văn tự. Văn tự không chừa chỗ cho những sự điều chỉnh.
Những hình thức thờ phụng khác nhau, phổ biến trong thế giới La Mã, được
người dân coi là đúng như nhau; được nhà triết học coi là sai như nhau;
được quan tòa coi là hữu dụng như nhau. Như vậy, sự dung nạp không chỉ
tạo ra sự xá tội lẫn nhau, mà còn tạo ra sự hòa hợp tôn giáo.
CHỦ NGHĨA TỰ DO CÁ NHÂN VÀ TÔN GIÁO KHÔNG NHÀ THỜ
Như chúng ta đã đề cập, hoàng đế La Mã Julianus Kẻ Bội giáo đã cố gắng
quay về nền tôn giáo đa thần cổ đại sau khi người anh họ của bố ông là
Constantine Đại đế đưa Thiên Chúa giáo trở thành quốc giáo vào khoảng
nửa thế kỷ trước đó. Nhưng ông đã mắc một lỗi tư duy chí tử.
Vấn đề của ông nằm ở chỗ, vì lớn lên trong môi trường Thiên Chúa giáo,
nên ông tưởng tượng rằng tôn giáo đa thần cũng đòi hỏi một cấu trúc tương
tự như nhà thờ. Vì thế, ông tạo ra các giám mục đa thần, công đồng đa thần,
và những điều khác tương tự. Ông không nhận ra rằng mỗi nhánh trong tôn
giáo đa thần lại có một định nghĩa riêng về tôn giáo, mỗi đền thờ lại có
những thông lệ riêng, và xét trên mặt định nghĩa, tôn giáo đa thần mang tính
phân tán về mặt hoạt động, nghi lễ, những kiến giải về nguồn gốc vũ trụ, các
thực hành tôn giáo, và “niềm tin.” Những người đa thần không có phân mục
nào dành cho đa thần cả.
Sau khi Julianus, một vị tướng xuất chúng và một chiến binh quả cảm, qua
đời một cách anh hùng trên chiến trường, giấc mơ quay trở về với những giá
trị cổ đại cũng ra đi cùng với ông.
