Người huyện Phù Ly (nay là Phù Cát), trấn Quy Nhơn (nay là Bình Định).
Tiên tổ là người huyện Hưng Nguyên trấn Nghệ An. Ông tổ bốn đời,
khoảng năm Thịnh Đức (97) đời Lê, bị quân ta bắt được, cho ở ấp Tây Sơn
Nhất (Tây Sơn có hai ấp là Nhất và Nhị, nay là thôn An Khê, thôn Cửu An)
huyện Quy Ninh (nay là Hoài Nhân). Cha là Phúc dời đến ấp Kiên Thành
(nay là thôn Phú Lạc, thuộc huyện Tuy Viễn), sinh ba con trai, con cả là
Nhạc, con thứ là Lữ, con thứ ba nữa là Huệ.
Nhạc làm nghề buôn lá trầu, từng buôn bán với Mán, đường đi qua núi An
Dương, được một thanh gươm, tự bảo là gươm thần, mang đi để lừa dối
dân chúng, nhiều người tin tưởng. Lại từng theo tên giáo Hiến (bỏ thiếu họ)
để học, Hiến là khách ở nhà Ngoại hữu Trương Văn Hạnh, Hạnh bị Trương
Phúc Loan giết chết, Hiến trốn vào Quy Nhơn ngụ ở ấp An Thái, mở
trường dạy văn võ, anh em Nhạc theo học. Hiến khen là có tài lạ. Sau Nhạc
làm Biện lại ở bến tuần Vân Đồn,u mất tiền thuế, Đốc trưng là Đằng truy
bắt rất khẩn cấp, bèn vào núi làm kẻ cướp, Hiến bảo riêng Nhạc rằng: Câu
sấm nói rằng: "Tây khởi nghĩa Bắc thu công", ngươi là người Tây Sơn, phải
cố gắng đi. Nhạc cho là phải, tự mừng thầm.
Năm Tân Mão là năm Duệ Tông Hoàng đế nối ngôi năm thứ 6, (năm Cảnh
Hưng đời Lê thứ 32; năm Kiền Long nước Thanh thứ 36), Nhạc bèn dựng
đồn trại ở miền thượng đạo ấp Tây Sơn (thượng đạo tức là Man Trung, hạ
đạo tức là ấp Yên Thành) chiêu nạp những tên trốn tránh, phần nhiều
những tên hung ác và vô lại trong khi ấy theo về với Nhạc. Khi bấy giờ
Quốc phó là Trương Phúc Loan ở trong tự tiện bỏ vua này lập vua khác,
chuyên giữ cả quyền bính triều đình, mọi người đều oán giận. Gặp năm mất
mùa giặc mới nổi lên, cướp của người giàu cấp cho người nghèo, làm ơn
nhỏ giả dối để mua chuộc lòng người. Có tên Huyền Khê, nhà vốn phong
phú, bỏ ra giúp sức. Nguyễn Thung là thổ hào ở Thuận Nghĩa, lại dỗ dành
xúi giục mọi người hộ cho Nhạc, nên bọn lũ càng nhiều, tản đi cướp bóc
làng ấp, đi đến đâu thì hò hét ứng tiếp cho nhau thế lực ngày càng hăng
mạnh, quan địa phương không thể kiềm chế được. Bọn Nhạc cùng nhau
