ĐẠI NAM LIỆT TRUYỆN - TẬP 3 - Trang 185

Nội, Bắc Ninh, Hưng Yên, Nam Định mà chảy đến biển. Từ trước, ở bên
hữu sông Nhị Hà thì có sông Hát Môn, sông Tô Lịch là 2 con sông nhỏ,
vừa qua các huyện Từ Liêm, Thanh Oai, Chương Đức, Sơn Minh, Hoài
Yên, Kim Bảng, Duy Tiên, Thanh Liêm, rồi chia ra chảy đến 6 cửa biển ở
Ninh Bình, Nam Định. Bên tả sông Nhị thì có sông Thiên Đức, Nguyệt
Đức, Hàm Long, Nghĩa Trụ, Văn Giang, là các sông nhỏ vừa, qua các tỉnh
Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương, rồi chảy đến 6 cửa biển ở tỉnh Hải
Dương. Từ đời Lạc Long đến đời Lý trở về trước, có đến vài nghìn trăm
năm chưa có đê điều, mà xét ở quốc sử truyền lại, chưa có sự lo về phòng
giữ nước sông. Người nhà Trần lấy ý riêng xuyên tạc ra, mới đắp đê Đỉnh
Nhĩ, mà đê từ đấy mới bắt đầu có. Nhưng hỏi về đời bấy giờ, chỉ là một con
đường vệ nông, không cao rộng mấy. Kế đến nhà Lê, 300 năm nhân theo
đấy mà cũng không thể bỏ được. Kịp khi ngụy Tây Sơn sửa làm, thì chỉ
biết có đê mà không biết có sông. Đem một dải sông Nhị Hà, đắp lên đê to,
tất cả cửa cống sông nhỏ, đều ngăn vít đi, cho nên thế nước ngày càng đầy
tràn, đê càng cao thì nước càng dâng lên to mới thành chảy xói vào; từ đấy
thế nước không thể lại chảy về phía Đông được nữa, chỉ do sông Nhị Hà
cùng sông Hát chảy tất cả về phía Nam, mà các huyện Thanh Trì, Thượng
phúc, Phú Xuyên, Duy Tiên, Kim Bảng, Thanh Liêm, Chương Đức, Sơn
Minh, Hoài Yên, tỉnh Hà Nội, trên dưới bốn b đều chịu nước chảy xói vào
mà là chỗ các ngọn nước chứa đựng lại. Thánh Tổ Nhân Hoàng Đế ta thấy
rõ cái lỗi của người trước tranh với sông là không phải, thương kẻ dân mọn
đắp đê khổ sở đã từng xuống dụ cho các địa phương bàn rõ về việc đê nên
thôi hay nên đắp. Ở Hà Nội thì thử bỏ đê ở các huyện Thanh Oai. Ở Hưng
Yên thì thử mở đường sông Cửu An, định đổi việc làm trái lẽ của vài nghìn
trăm năm về trước mà gây nên cái lợi hàng nghìn, hàng trăm năm không
cùng về sau. Duy dân như sao Cơ thích gió, sao Tất thích mưa, lòng mong
muốn không giống nhau, chồn thích ở núi, cá thích ở nước, sự thấy biết đều
khắc; trong đó bàn luận có sự trái nhau, cho nên chưa thi hành được là thế.
Năm trước, tỉnh thần hoặc bàn bỏ đê đi, dáng cũng chán về sự bồi đắp khó
nhọc, hoặc bàn bồi đắp, là cũng phòng về nạn nước ngập ứ, đều là có kiến
thức cả. Nhưng về hạt thần thì các huyện Thanh Trì, Thượng phúc, Phú