Giới đừng tham, không tham nên sau mới giữ được cái phép riêng của
mình. 2- Giới đừng dâm, không dâm sau mới tránh được cái họa của đạo
trời. 3- Giới đừng gian, không gian sau mới khỏi mang cái tiếng trộm giặc.
Hãy răn mình! Hãy răn mình! Biết ra thời phải suy cho hết lẽ; mọi lẽ đã tỏ
thời tự nhiên là công chính quảng đại mà có thể nên người." Người thức giả
lấy làm khei.
Đỗ Xuân Cát
Tự là Bá Trinh, người Hoằng Hóa, Thanh Hóa. Cha là Thái gặp buổi cuối
Lê, khảng khái có chí. Buổi đầu quốc triều dấy nghiệp, Thái hưởng ứng
việc nghĩa, theo vào Gia Định (theo Nguyễn Ánh lúc chưa lên ngôi vua).
Sau có nhiều công được bổ Tri phủ Hà Trung rồi can việc mãi phải bãi
chức.
Xuân Cát đỗ hương giải năm đầu Thiệu Trị (1841) từ chối không xin tuyển
(bổ), ở ẩn náu dạy học. Xuân Cát lúc nhỏ đọc sách đã biết đại ý của chính
học (106). Học thì ưa nghĩ vấn và khéo dẫn giải. Ngày thường, tính hiếu cổ
và giữ lễ. Thờ mẹ hết đạo hiếu, đến khi chịu tang làm nhà ra mộ ở 3 năm,
ngày đêm không ngơi tiếng khóc. Việc chôn cất, cúng tế nhất thiết theo lễ,
không theo phong tục đương thời. Người làng được cảm hóa nhiều. Ăn ở
với thân thích làng mạc thời thăm nom kẻ ốm đau, chu cấp kẻ về hạnh thực,
sau mới đến văn nghệ. Thường nói: "Tồn tâm, dưỡng tính là điều quyết chí
bậc nhất; tiến thoái ứng đối là sự nghiệp một đời ; cổ động không tiết chế
mà làm lên được công nghiệp thời chưa từng có. Ngoài kinh sách ra, Xuân
Cát còn kiêm cả thiên văn, luật lịch đồ chí. Buổi đầu Tự Đức, vì đê sông ở
Bắc kỳ vỡ, luôn phải sai quan kinh lý, Xuân Cát có làm ra Hà phòng ngũ
thuyết (năm thuyết về việc đề phòng sông nước). Thức giả cho là có thực
học về kinh tế. Gặp khi có chiếu tiến cử tứ khoa (107), đại thần giao cho tờ
tâu để tiến lên, khi đến triều, bèn lấy cớ bệnh xin cáo. Vua cho được đi
ngựa trạm về. Năm thứ 11 (1858), có cáo cấp giặc biển, Cát tới tỉnh nghị
cùng dâng sớ tâu bày việc trấn thủ. Vua ban khen, sai tiến cử những người
