nhưng kẻ thì chỉ nghĩ đến công danh, kẻ thì chuyên lo về phú quý, kẻ lại a
dua với đời
1118
, kẻ chỉ cốt ăn lộc giữ thân, chưa có ai chịu để tâm đến đạo
đức, suy nghĩ tới việc giúp vua nêu đức tốt, cho dân được nhờ ơn. Như Tô
Hiến Thành đời Lý, chu Văn Tring đời Trần, có lẽ gần được như thế.
Nhưng Hiến Thành gặp được vua (sáng suốt) cho nên công danh, sự nghiệp
được thấy ngay đương thời. Văn Tring không gặp vua (anh minh) nên
chính học của ông, đời sau mới thấy được. Hãy lấy Văn Trinh mà nói, thờ
vua tất thẳng thắn can ngăn, xuất xử thì làm theo nghĩa lý, đào tạo [35b]
nhân tài thì công khanh đều ở cửa ông mà ra, tiết tháo cao thượng thì thiên
tử cũng không thể bắt làm tôi được. Huống chi tư thế đường hoàng mà đạo
làm thầy được nghiêm, giọng nói lẫm liệt mà bọn nịnh hót phải sợ. Ngàn
năm về sau, nghe phong độ của ông, há không làm chp kẻ điêu ngoa thành
liêm chính, người yếu hèn biết tự lập được hay sao? Nếu không tìm hiểu
nguyên cớ, thì ai biết thụy hiệu của ông xứng đáng với con người của ông.
Ông thực đáng được coi là ông tổ của các nhà nho nước Việt ta mà thờ vào
Văn Miếu.
Những người khác như Trần Nguyên Đán là bậc hiền tài trong các khanh sĩ
cùng họ nhà vua, tuy mang khí phách trung phẫn, nhưng bó tay bỏ mặc vận
nước không biết làm sao, lánh quyền tướng quốc để mong bảo toàn gia
thuộc sau khi nước đổ. Trương Hán Siêu là ông quan văn học, vượt hẳn
mọi người, tuy cứng cỏi, chính trực nhưng lại chơi với kẻ không đáng chơi,
gả con gái cho người không đáng gả. Họ so với Văn Trinh, [36a] có gì đánh
kể, huống hồ những kẻ còn kém hai ông này!.
Bấy giờ nho thần Lê Quát cũng muốn làm sáng đạo thánh hiền, gạt bỏ dị
đoan, nhưng rút cuộc vẫn không thực hiện được. Ông từng làm bài văn bia
chùa Thiệu Phúc, thôn Bái ở Bắc Giang như sau:
"Thuyết họa phúc của nhà Phật tác động tới con người, sao mà được người
ta tin theo sâu sắc và bền vững như thế? Trên từ vương công, dưới đến dân
thường, hễ bố thí vào việc nhà Phật, thì dẫu dến hết tiền của cũng không
sẻn tiếc. Nếu ngày nay gởi gắm vào tháp chùa thì mừng rỡ như nắm được
khoán ước để lấy quả báo ngày sau. Cho nên trong từ kinh thành, ngoài đến
