là “cuộc hôn phối không có giấy giá thú”, chỉ là “một cuốn sách hay để lầm
chỗ”. Cho dù đây là những trang hiện thực thì ngòi bút của nhà văn đã
không giữ được chừng mực cần thiết. Ý nghĩa không chỉ nằm trong một
hợp từ mà nhiều khi nằm ngay trong giọng nói, trong ngữ điệu. Ma Văn
Kháng nhiều lúc bị xô lệch đi bởi sự phẫn nộ thái quá, bởi sự hài hước cay
độc; ác khẩu. Sự “thiên vị nào cũng dẫn tới sự không công bằng”, và sự
“thiên vị” ở Ma Văn Kháng rất dễ gây cảm giác vu buộc, làm tổn hại đến
tính chân thực của hình tượng nghệ thuật, nhân vật trở nên sơ đồ phân tuyến
rõ rệt, không thuyết phục về điều anh định nói: Những vấn đề của quá khứ -
trí khôn của một thời - không thể “mặc xác” mà cần xem xét thật khoa học,
chứ không thể tùy tiện gán ghép. Nếu không, ắt chúng ta sẽ “quên mình
hôm qua là ai, ở đâu mà ra, mặt mũi, tâm hồn lúc ấy thế nào”, rồi có cách
xử lý “tiễn đưa một thời” sao cho hợp đạo lý.
Trong cuốn sách, Cẩm và Dương, hai người giữ cương vị lãnh đạo nhà
trường hình như là nơi để tác giả quẳng vào đó tất cả những rác rưởi nhặt
được trong ngành giáo dục. Lấp ló đằng sau câu chữ là thái độ “băm chặt”
của ngòi bút (một vài nhân vật cán bộ, bộ đội trong cuốn sách này cũng như
trong cuốn Mùa lá rụng trong vườn trước đây của anh cũng được viết theo
cách ghét bỏ như vậy). Trong khi đó, Tự được vẽ nên hầu như không một tì
vết, hoàn hảo tuyệt đối, “vô trùng” như một thứ nước cất trong ống nghiệm.
Cả hai loại người không thể nói là “dễ gặp” trong đời sống! Muốn gặp, một
là xin giấy vào thăm trại tù, một là vào nhà thờ, chữ người ở cạnh ta chắc
phải khác hơn.
Ma Văn Kháng tỏ ra rất tâm đắc; đặc biệt ở những chương cuối, dành
khá nhiều thời giờ để triết lý “một cách khá dài dòng”, làm một lời kiến
nghị tc thời cuộc. Dưới hình thức bức thư của một học sinh cũ gửi Tự, nhà
văn viết những dòng “không phải văn của mình” để triết lý về những cái gọi
là “duy tín”. Những khái niệm này mặc dù được rào đón song vẫn không
tránh khỏi sự phân lập cực đoan gần giống sự sao chép một thứ suy luận mà
ta đã biết trong một tài liệu truyền tay đầy ác ý. Trong cuộc sống hôm nay,
