Chúng ta cũng không nên đánh giá quá cao vai trò của tính cách trong
quá trình xã hội. Chẳng hạn, chưa phải là một lý giải đầy đủ khi nói, như
một số người đã nói, rằng quân Đức đoàn kết vì “người Đức” có tính cách
độc đoán, bởi lẽ trong thực tế những quân đội có kiểu tính cách rất đa dạng
cũng đoàn kết trong hoàn cảnh chiến đấu và điều kiện tiếp tế nhất định.
Cũng không ổn khi giả định, như những người khảo sát thái độ Mỹ thỉnh
thoảng vẫn giả định, là một số công việc chỉ có thể hoàn thành bởi một
phạm vi hạn hẹp các kiểu tính cách: rằng chúng ta cần những nhân viên bán
hàng và nhà quản trị có tính cách “môi miệng”, tức “hướng ngoại” hay “lấn
át” (“oral”), cần các nhà hóa học và kế toán có tính cách “hậu môn”, tức
“hướng nội” hay “kỹ tính” (“anal”).
Thực ra, người thuộc các kiểu khác
nhau cơ bản có thể tự thích nghi để thực hiện khá thỏa đáng đủ loại nhiệm
vụ phức tạp. Hay nói khác đi về cùng một sự việc, các định chế xã hội có
thể khai thác hàng loạt động cơ thúc đẩy khác nhau, bắt nguồn từ các kiểu
tính cách khác nhau, để thực hiện các công việc gần như cùng loại mà xã
hội đòi hỏi. Nhưng tất nhiên, nói như vậy không có nghĩa rằng tính cách chỉ
là một nhân tố mờ nhạt trong lịch sử, như một tinh thần nào đó kiểu Hegel.
Tính cách sẽ ảnh hưởng đến phong cách và những hao tổn đầu óc để hoàn
thành những công việc mà, trong phân tích kinh tế hay chính trị, xem ra gần
hệt như nhau.
Do vậy chúng ta buộc phải tính đến khả năng là người ta có thể bị buộc
phải hành xử theo một cách mặc dù cấu trúc tính cách của họ thúc giục họ
hành xử theo cách ngược lại. Xã hội có thể biến chuyển nhanh chóng hơn
tính cách, hoặc ngược lại. Quả thực, độ chênh giữa hành vi do xã hội đòi
hỏi và hành vi tương hợp tính cách là một trong những đòn bẩy quan trọng
để thay đổi. Thật may là chúng ta không biết có xã hội nào như xã hội mà
Aldous Huxley rầu rĩ mường tượng ra trong Brave New World (Thế giới tân
kỳ), nơi các kiểu tính cách xã hội hết sức hài lòng với vai trò xã hội của
mình và như thế, trừ phi là tình cờ, sẽ không có biến chuyển xã hội nào.
Cuối cùng, cần phải chỉ ra rằng các kiểu tính cách xã hội là những khái
niệm trừu tượng. Đúng là những khái niệm trừu tượng này nhắc đến con
