II. Cuộc giao tranh tính cách học
Chúng ta có thể mường tượng mấy trăm năm qua trong lịch sử Tây
phương theo kiểu một trình tự kế tiếp nhau dần dần đi đến chỗ mỗi một
kiểu trong hai kiểu sau đây chiếm ưu thế. Kiểu truyền thống định hướng
nhường chỗ cho kiểu nội tại định hướng, rồi kiểu nội tại định hướng
nhường chỗ cho kiểu ngoại tại định hướng. Những biến đổi về kiểu xã hội
và kiểu tính cách, lẽ đương nhiên, không thình lình xảy ra. Trong một nền
văn hóa nhất định ta có thể thấy các nhóm đại diện cho mọi giai đoạn trên
đường đồ thị dân số, thì chúng ta cũng có thể thấy đủ loại thích nghi tính
cách với riêng từng giai đoạn. Sự hòa trộn này còn đa dạng hơn nữa vì sự di
cư của các dân tộc, vì chủ nghĩa đế quốc, và vì các tiến hóa lịch sử khác liên
tục ném con người thuộc các cấu trúc tính cách khác nhau lại với nhau,
những người mà nói một cách ẩn dụ là “hẹn hò” nhau từ các điểm khác
nhau trên đường đồ thị dân số.
Các kiểu tính cách này, như các địa tầng trong địa chất hay khảo cổ, cái
nọ chồng lên cái kia, đây đó có chỗ các kiểu chìm bên dưới trồi lên. Một lát
cắt xã hội tiêu biểu vào bất cứ thời điểm nào cũng làm bộc lộ các kiểu tính
cách trước đó cũng như các kiểu tính cách sau đó, kiểu tính cách trước biến
đổi do sức ép bị nhấn chìm bởi kiểu tính cách sau. Kiểu truyền thống định
hướng có vẻ chiếm ưu thế ở Mỹ La tinh, Nam Âu nông nghiệp, châu Á và
châu Phi. Các kiểu nội tại định hướng có vẻ nổi trội ở vùng nông thôn và thị
trấn nhỏ ở Hoa Kỳ và Canada, ở Tây Bắc châu Âu, và trong một chừng mực
nào đó ở Trung Âu. Người ta nhận thấy một cuộc vận động năng nổ nhằm
du nhập mẫu hình nội tại định hướng ở Đông Âu, Thổ Nhĩ Kỳ và một số
nơi ở châu Á. Người ta cũng nhận thấy các kiểu ngoại tại định hướng bắt
đầu chiếm ưu thế trong các trung tâm đô thị ở Hoa Kỳ và, đáng ngờ hơn,
các kiểu này xuất hiện trong các thành phố lớn ở Tây Bắc châu Âu. Kiểu
sau cùng và mới nhất này đang tràn ra đến các vùng mà nội tại định hướng
vẫn còn thắng thế, ngay khi kiểu nội tại định hướng đang tràn vào các vùng
chưa bị chinh phục nơi các kiểu truyền thống định hướng vẫn còn dai dẳng
bám trụ.
