Ngày nay chúng ta thấy rõ ràng, ít ra cũng trong lĩnh vực kinh tế, rằng
bàn tay vô hình một phần là sự thật, dù tính chất tạm thời trong lịch sử của
nó làm mọi người không chú ý đến, còn một phần khác là huyễn hoặc.
Chính phủ đã sử dụng kế hoạch hóa rất nhiều ngay cả khi chủ nghĩa trọng
thương suy yếu đi - dẫu vậy kế hoạch hóa là ép buộc vì nó tương đối ít quan
liêu và có hệ thống, được điều hành qua các đòn bẩy mà thời gian đã khẳng
định như thuế quan, bộ máy tư pháp, trợ cấp cho việc làm kênh rạch và
đường sắt. Hơn nữa, tính phi cá nhân của đời sống kinh tế - mà các nhà đạo
đức và xã hội từ Thomas More đến R.H Tawney
phiền - chưa hề bao giờ lớn đến mức như người ta tưởng. Kinh doanh
thường là thuộc bên họ người cha; như chúng ta có thể thấy trong tiểu
thuyết Buddenbrooks (Gia đình Buddenbrook) của Thomas Mann
chẳng
hạn, kinh doanh dựa nhiều vào các giá trị còn tồn tại từ chế độ phong kiến.
Các sắc thái cá nhân hóa kiểu truyền thống định hướng còn sót lại trong
nhiều tình huống, bất chấp ý thức hệ và trong một chừng mực nào đó, bất
chấp sự tồn tại của tự do cạnh tranh. Những nét cá nhân hóa này chắc chắn
đã cải thiện một số sự hà khắc và lạm dụng của chủ nghĩa cá nhân kiểu nội
tại định hướng.
Tuy vậy, so với ngày nay, nền kinh tế thời ấy hết sức linh hoạt và phi cá
nhân, có lẽ còn phi cá nhân hơn so với thực tế. Điều này khuyến khích công
sức đầy tham vọng của những người có thể chăm lo cho thị trường vốn
đang mở mang của xã hội, cho những khâu ách tắc trong kỹ thuật nông
nghiệp, công nghiệp khai khoáng, sản xuất. Các ngành tư liệu sản xuất có
tầm quan trọng quyết định; đối nội, chúng cần có để lấp khoảng cách giữa
dân số và sinh kế; đối ngoại, chúng cần thiết để chu cấp cho việc tiến hành
chiến tranh và thực dân hóa. Quả thực, người bị dẫn dắt thái quá trong giai
đoạn này, nhất là ở các vùng chịu ảnh hưởng của Thanh giáo và giáo phái
Jansen, thường hăng hái vượt quá những đòi hỏi và phần thưởng kinh tế cụ
thể dành cho họ. Họ tách biệt với gia đình và bạn bè, thường là với nhân
loại nói chung, vì tính siêng năng và cần cù của mình.
