DANH NHÂN ĐẤT VIỆT - Trang 88

1780.
Ngô Thì Sĩ xuất thân từ một gia đình quan chức nhỏ, cái nghèo đeo đuổi
ông từ thuở học trò cho đến khi đã thành một viên chức trong phủ chúa và
cả khi đã thành một triều quan. ông đã từng có những giai đoạn mỗi tháng
có đến mười lăm ngày bị "gạo củi bức bách..., túi rỗng, bếp lạnh" (Trách
ma nghèo). Cũng đã từng phải đi vay để đáp ứng nạn gạo châu củi quế,
"nhưng dần dần người ta chán vì thất tín nên một tiền cũng kiên quyết chối
từ" (Nông đáp). Tình cảnh Ngô Thì Sĩ cũng là hiện tượng khá phổ biến của
tầng lớp nho sĩ trí thức đương thời. Tuy nhiên, nhiều người trong số họ vẫn
rất tha thiết với đất nước, vẫn mang hoài bão "tri quân trạch dân" và họ trăn
trở rất nhiều trước thời cuộc, Ngô Thì Sĩ cũng vậy. Hơn ba mươi năm làm
quan, ông đã đề xuất nhiều vấn đề và trực tiếp đối thoại với phủ chúa. Đó là
các đề nghị chấn chỉnh thi cử, sửa đổi chính sách thuế khóa, chiêu tập nông
dân phiêu bạt về khai hoang, hạn chế việc nhà giàu chiếm đoạt ruộng đất,
nghiêm trị bọn quan lại hà hiếp dân, phòng thủ biên giới... Ông đặc biệt
thông cảm và dành nhiều ưu ái cho tầng lớp học trò và nông dân. Vào thời
điểm bấy giờ, khi bộ máy quan liệu đã hết sức sa sút, một người có nhân
cách cao đẹp như ông thật hiếm có.
Ngô Thì Sĩ là một trí thức có nhiều hoài bão. Suốt đời, ông theo đuổi lý
tưởng làm một người có ích cho dân cho nước. Trong chính trị, có thể ông
không thành công, nhưng trong sử học, văn học, ông có rất nhiều đóng góp.
Ông thực sự có vai trò người sáng lập Ngô gia văn phái. Ông là một nhà sử
học lớn với các tác phẩm Việt sử tiêu án, Đại Việt sử ký tiền biên, một phần
Đại Việt sử ký tục biên. Lối chép sử của ông có tinh thần dân tộc, có nhiều
phát hiện, và có phong cách khoa học. Ngô Thì Sĩ cũng là một nhà văn đa
dạng về bút pháp và có một khối lượng tác phẩm khá lớn. Bảo chướng
hoằng mộ cho ta thấy sự sắc sảo, giàu tinh thần phê phán của ngòi bút nghị
luận, Ngọ phong văn tập thể hiện chất hiện thực, phong phú của ngòi bút ký
sự. Anh ngôn thi tập thể hiện chất hào hoa đằm thắm của một tâm hồn thi sĩ
giàu nhân ái, trung hậu... Song có lẽ nổi bật nhất ở Ngô Thì Sĩ là chất cận
đại trong thi pháp của ông. Đó là chất văn xuôi, chất đời sống thường xuất
hiện đậm nét ở mọi thể loại. Có thể gặp trong tác phẩm của ông những con