DANH NHÂN ĐẤT VIỆT - Trang 91

năm 1772, 1774, làm nhiệm vụ điều tra nỗi khổ của nhân dân cùng tệ tham
nhũng, ăn hối lộ của quan lại, khám đạc ruộng đất các vùng ven biển bị địa
chủ, cường hào địa phương man khai, trốn thuế... Chính nhờ quá trình đi
nhiều, thấy nhiều, nghe nhiều, biết nhiều việc đời như vậy mà kiến thức Lê
Quý Đôn trở nên phong phú vô cùng. Ông viết trong lời tựa sách Kiến văn
tiểu lục: "Tôi vốn là người nông cạn, lúc còn bé thích chứa sách, lúc trưởng
thành ra làm quan, xem lại sách đã chứa trong tủ, vâng theo lời dạy của
cha, lại được giao du nhiều với các bậc hiền sĩ đại phu. Thêm vào đấy
phụng mệnh làm việc công, bốn phương rong ruổi: mặt bắc sang sứ Trung
Quốc, mặt tây bình định Trấn Ninh, mặt nam trấn thủ Thuận Quảng (Thuận
Hóa, Quảng Nam). Đi tới đâu cũng để ý tìm tòi, làm việc gì mắt thấy tai
nghe đều dùng bút ghi chép, lại phụ thêm lời bình luận sơ qua, giao cho
tiểu đồng đựng vào túi sách".
Ngoài đầu óc thông tuệ đặc biệt cộng với vốn sống lịch lãm và một nghị lực
làm việc phi thường, phải kể đến thời đại mà Lê Quý Đôn sống. Và ông là
đứa con đẻ, là sản phẩm của thời đại ấy kết tinh lại.
Lê Quý Đôn sống ở thế kỷ thứ 18 thời kỳ xã hội Việt Nam có nhiều biến
động lớn. Trong lòng xã hội Việt Nam đầy mâu thuẫn khi ấy đang nảy sinh
những mầm mống mới của thời kỳ kinh tế hàng hóa, thị trường trong nước
mở rộng, thủ công nghiệp và thương nghiệp có cơ hội phát triển... Tình
hình đó đã tác động mạnh mẽ tới đời sống văn hóa, tư tưởng, khoa học. ở
thế kỷ 18, xuất hiện nhiều tên tuổi rực rỡ như Đoàn Thị Điểm, Ngô Thì Sĩ,
Nguyễn Gia Thiều, Đặng Trần Côn, Lê Hữu Trác... Đồng thời các tri thức
văn hóa, khoa học của dân tộc được tích lũy hàng ngàn năm tới nay đã ở
vào giai đoạn súc tích, tiến đến trình độ phải hệ thống, phân loại. Thực tế
khách quan này đòi hỏi phải có những bộ óc bách khoa và Lê Quý Đôn với
học vấn uyên bác của mình đã trở thành người "tập đại hành" mọi tri thức
của thời đại. Có thể nói, toàn bộ những tri thức cao nhất ở thế kỷ thứ 18 đều
được bao quát vào trong các tác phẩm của Lê Quý Đôn. Tác phẩm của ông
như cái mốc lớn đánh dấu thành tựu văn hóa của cả một thời đại với tất cả
những ưu điểm cùng nhược điểm của nó.
Tác phẩm của Lê Quý Đôn thống kê có tới 40 bộ, bao gồm hàng trăm