Hạng trung nhân trở lên, dễ chịu ảnh hưởng của giáo-dục hơn ; tuy
nhiên, cũng không phải như một cục đất, một thanh sắt, muốn nặn, đập theo
mẫu nào cũng được. Cả những trẻ em ngoan ngoãn nhất, dễ bảo nhất, cũng
phản ứng với giáo dục bằng cách nầy hay cách khác.
Lại thêm, hai thế hệ già và trẻ – tức thế hệ của cha mẹ, thầy học với thế
hệ của con cái, học sinh – thường tương phản nhau về tính-tình, tư tưởng, do
đó phát sinh những sự xung đột mà bực cha mẹ sáng suốt phải giải quyết
một cách khéo léo, chứ không được bi quan, thất vọng, hoặc nhất định
cương quyết ngăn cản mọi phản ứng. Luật xung-đột đó rất tự nhiên, dù
muốn hay không, ta cũng phải nhận nó và quyền lực của ta trong sự dạy trẻ
do đó giảm đi một phần nữa.
Một mặt khác, những luật phát triển về sinh-lý và tâm lý của trẻ cũng
phải được tuân theo. Chẳng hạn về sinh lý, trẻ tới tuổi dậy thì, trai cũng như
gái, thay đổi rất mau, mà tính tình chúng cũng khác trước : chúng sinh ra
làm biếng, hoặc gắt gỏng, mơ mộng, bướng bỉnh, ít nói, dễ vui, dễ buồn…
Nếu ta không chịu nhận những biến đổi rất tự-nhiên, bình-thường đó, mà rầy
la trẻ, bắt chúng phải luôn luôn như ý muốn chúng ta thì kết quả tất tai hại,
một là chúng oán ta, hai là chúng hóa chán đời, tủi phận.
Trí khôn của trẻ cũng phát triển theo những luật gần như nhất định :
tám tuổi mới biết học tính và hiểu được ba lần bốn là mười hai (tôi nói
những trẻ thông minh trung bình), lần lần biết lý luận một cách cụ thể ; mười
một, mười hai tuổi mới bắt đầu quan niệm được những cái trừu tượng, mới
hiểu thế nào là lòng nhân từ, công bằng… ; nếu ta bắt chúng mới chín tuổi,
đã phải hiểu một bài toán về tỉ lệ ngược hoặc phân biệt nhân với nghĩa thì
chính ta ngu độn chứ không phải là trẻ ngu độn.
Vậy muốn dạy trẻ, ta phải tùy theo sự phát triển của chúng. Không
những thế, ta còn phải tùy theo bẩm chất và cá tính của mỗi em. Tôi xin cử
một thí dụ để bạn thấy sự hiểu biết trẻ quan trọng ra sao.
Ai cũng nhận thấy rằng có những trẻ mới sinh ra đã ốm yếu, cân chỉ
được trên 2 kí-lô, xương, bắp thịt ngực đều nhỏ. Những em đó, dù được săn
