Nhà phê bình có nhiều hạng, nhưng để được đơn giản hơn, xin tạm chia
làm hai hạng: Hạng phê bình nệ nguyên tắc và hạng phê bình tự do.
Nói rằng “tự do” không có nghĩa là phê bình không nguyên tắc, vì không
sao phê bình được nếu không dựa vào một nguyên tắc nào, mà thực sự là
phê bình không câu chấp theo một nguyên tắc nhất định tuyệt đối nào cả,
một cách máy móc.
Nói đến phê bình nệ nguyên tắc, là muốn ám chỉ hạng nhà phê bình mà
tiếng Pháp gọi là “critiques dogmatiques”. Đó là những nhà phê bình có sẵn
một mớ nguyên tắc tiên thiên “mẫu” về văn chương cũng như về tư tưởng
một chiều và tuyệt đối, nghĩa là họ đã có sẵn một mớ thành kiến cũ hay
mới, hữu thần hay vô thần, duy tâm hay duy vật về luân lý, chính trị, văn
chương... dùng làm điển hình. Sự phê bình của họ thường câu chấp hẹp hòi
và cuồng nhiệt. Nhân danh một nguyên tắc mà họ xem là lý tưởng tuyệt
đối, họ bắt buộc mọi người cùng ở trong một khuôn khổ hoạt động tư tưởng
và tình cảm như họ, nếu có ai đi lạc ra ngoài khuôn khổ ấy, sẽ bị họ “chỉnh
huấn” lại, và bị đàn hặc lên án, không tiếc lời mạt sát.
Lối phê bình này mà đi quá độ là lối phê bình của các nhà văn mà bao
giờ cũng lấy “nghệ thuật vị nhân sinh”, “duy vật sử quan”, “giai cấp đấu
tranh” làm tiêu chuẩn. Họ làm cái việc của anh chàng Procuste trong thần
thoại Hy Lạp. Procuste là một tướng cướp rất lợi hại và vô cùng độc ác. Y
có một cái giường mà người ta gọi là “giường của anh Procuste” (lit de
Procuste). Bất cứ bắt được tù nhân nào, anh cũng đem đặt lên giường ấy:
Nếu vừa vặn thì được, trái lại, nếu dài thì bị chặt bớt đi, còn nếu ngắn hơn
thì bị kéo dài ra cho đúng với khuôn khổ. Bởi vậy, có một số phê bình gia
thích dùng thủ đoạn kém lương thiện nầy là chuyên môn cắt xén đoạn mạch
của bài văn hoặc câu văn để bắt tác giả nói lên những gì họ không có nói,
để mà mỉa mai, chế nhạo, để mà xuyên tạc vu cáo và lên án đàn hặc.
Phần đông những nhà “phê hình nệ nguyên tắc” nầy đều có một số tác
phẩm nào, hay một lý thuyết nào mà họ cho là hoàn toàn lý tưởng dùng làm
điển hình tuyệt đối, nghĩa là họ không thể chấp nhận có được một quan
