Kim Định
Định Hướng Văn Học
Chương 4 ( B)
IV - Nho giáo với thế giới ngày mai
. “Bá thế dĩ sĩ thánh nhơn nhi bất hoặc”
“parce qu il dirige la volonté des natures supérieurs”.
Điểm ba này tối quan trọng nhưng cũng rất khó khăn: đó là hướng dẫn
được những bậc thượng trí. Đây là những tay anh chị không có nhiều,
nhưng không dễ gì chỉ huy được họ. Thế nhưng nếu không chinh phục nổi
nhóm người đó thì một nền triết lý dẫu hay đến đâu rồi cũng chỉ ảnh hưởng
được ít trăm năm là nhiều lắm. Vì khi truyền bá ra, lan vào đại chúng thì
mọi thuật ngữ đương nhiên tự nó hạ thấp xuống vừa tầm đại chúng. Và như
thế lâu ngày chỉ còn có phần rộng dễ trở thành những công thức rỗng.
“Quân tử chi đạo phí nhi ẩn”: đạo quân tử có rộng mà cũng có phần ẩn
nhiệm nếu không có người khai thác phần ẩn nhiệm, để làm vọt lên nguồn
sinh lực hầu canh tân phần rộng, thì phần rộng sẽ lần lần đốc ra một thứ
đạo đức bà già răn cháu mà “phu phụ chi ngu khả dĩ dự tri yên”, chí như
phần ẩn thì bị bỏ bê đó. Thế mà chính phần ẩn này dẫu thánh nhân cũng
không thông suốt được (cập kỳ chí dã, thành nhân diệc hữu sở bất tri yên,
T.D.12) và khoa học tiến bộ được là nhờ có việc khám phá ra phần ẩn
nhiệm này, chứ không phải tại tích luỹ cho thật nhiều các dữ kiện đã quen
biết. Vì không người khai thác nên đạo lý mất dần hiệu nghiệm. Sách vở
thánh hiền vì thế trở thành “cái bã rác của người xưa”. Bởi vậy lâu lâu cần
có những tay anh kiệt trong hàng trí thức làm thành những trạm khuất thanh
cho tiếng nói đạo lý đang rù xuống, lại trở nên rắn rỏi đanh thép; phân định
lại giềng mối, đưa ra các phân biệt sáng chói soi vào cảnh hỗn mang lộn
xộn, giúp cho mọi thiện chí nhìn rõ lại con đường phải tiến, bơm sinh khí
vào cả một nền học đang già cỗi, lấy lại sức lực cường tráng, tươi trẻ, dứng
tác cho rất nhiều người đứng lên đi về một hướng để làm thành đạo binh
hùng tráng trên đường kiến thiết lại tất cả trong một tổng hợp mới.
Đó là điều Nho giáo đã thành công vì đã trù liệu trước. Trung Dung câu 29
