vô cùng quý giá đối với tôi; vài năm sau, niềm tin rằng Albertine chung
thủy với tôi, rồi sự biến mất của niềm tin ấy, cũng mang lại những thay
đổi tương tự).
Dĩ nhiên, từ hồi ở Combray, tùy theo giờ giấc, tùy theo tôi đang ở
tâm thế nào trong hai tâm thế chủ yếu của cảm quan, tôi đã từng thấy
giảm đi hay tăng lên nỗi buồn không được ở bên mẹ - suốt buổi chiều
thì hầu như không cảm thấy, tựa như ánh trăng lúc mặt trời còn lấp lánh
và ban đêm thì ngự trị độc tôn trong tâm hồn tôi khắc khoải, xóa hết
mọi ký ức, kể cả ký ức gần nhất. Nhưng ngày hôm đó, khi Elstir chia
tay với các cô gái mà không gọi tôi lại, tôi hiểu ra rằng đối với chúng
ta, tầm quan trọng của một niềm vui hay một nỗi buồn có thể không chỉ
tùy thuộc vào sự xen kẽ của hai tâm thái, mà còn do sự biến chuyển của
những niềm tin vô hình, chúng có thể, chẳng hạn, khiến ta xem thường
cái chết vì chúng tỏa trên cái chết một ánh sáng của hư ảo, do đó, ta vẫn
thiết tha muốn đến dự một đêm ca nhạc, nhưng buổi diễn sẽ chẳng còn
gì là hấp dẫn nếu, được tin ta sắp phải lên máy chém, niềm tin bao trùm
cuộc hòa nhạc đó đột ngột tiêu tan. Đành rằng một cái gì trong tôi có
biết đến vai trò ấy của những niềm tin, đó là ý chí; song ý chí có biết
cũng vô ích nếu trí óc và cảm quan tiếp tục không biết; trí óc và cảm
quan thực tâm tin rằng ta muốn chia tay với một người tình mà chỉ ý
chí của ta biết rằng ta vẫn tha thiết với nàng; đó là vì trí óc và cảm quan
bị che mắt bởi niềm tin rằng ta sẽ tìm lại nàng trong chốc lát. Nhưng
khi niềm tin ấy tiêu tan, do biết rằng nàng đã ra đi mãi mãi, thì trí óc và
cảm quan mất phương hướng, gần như phát điên, niềm vui nhỏ nhoi giờ
mất đi bỗng hóa mênh mông.
Một niềm tin biến đổi. Cũng là độ hư không của ái tình. Ái tình,
trước đó từng tồn tại và chuyển động, nay dìm lại ở hình ảnh một người
đàn bà, đơn giản vì người đàn bà ấy sẽ trở nên xa vời, gần như không
thể với tới được. Từ ấy, ta ít nghĩ đến người đàn bà ấy - bởi thật khó để
hình dung ra nàng - hơn là nghĩ đến những cách để hiểu biết nàng. Cả
một quá trình lo âu khắc khoải diễn ra, đủ để ta gắn chặt tình ta vào
nàng, đối tượng mà ta hầu như chưa quen biết. Tình yêu trở nên mênh
