đức được người ta tuân thủ, dù ít dù nhiều, theo các quan điểm thịnh hành
trong xã hội, mà còn lan sang cả lĩnh vực nhận thức sự thật, một địa hạt
khác hẳn của trí tuệ con người. Điều này xảy ra là bởi vì, thứ nhất, muốn
buộc người ta chấp nhận các giá trị chính thống thì phải biện minh chúng,
nghĩa là phải chỉ ra mối liên hệ của chúng với các giá trị mà người dân vẫn
coi trọng, mà muốn làm như thế thì phải khẳng định được mối liên hệ nhân
quả giữa mục đích và phương tiện. Và thứ hai, vì sự phân biệt giữa mục
đích và phương tiện trên thực thế không phải lúc nào cũng dứt khoát và rõ
ràng như lí thuyết cho nên phải làm cho quần chúng đồng ý không chỉ với
mục tiêu cuối cùng mà còn chấp nhận các quan điểm về các sự kiện, vì đó
là cơ sở để đề ra các biện pháp cụ thể.
* * *
Chúng ta đã thấy rõ rằng bất kì kế hoạch kinh tế nào bao giờ cũng ngầm
định một sự nhất trí của toàn dân về một bộ chuẩn mực đạo đức kiện toàn,
một hệ thống giá trị bao trùm lên tất cả; đây là điều không thể nào tồn tại
được trong xã hội tự do; người ta phải tạo dựng ra nó. Nhưng chúng ta phải
thừa nhận rằng nhà lập kế hoạch không nhận thức được như thế ngay từ
đầu và ngay cả nếu như nhận thức được thì cũng khó mà tạo được chuẩn
mực đạo đức bao trùm như thế trước khi bắt đầu soạn thảo kế hoạch. Xung
đột giữa các nhu cầu khác nhau sẽ dần xuất hiện và khi chúng lộ rõ thì phải
có quyết định. Như thế nghĩa là chuẩn mực giá trị làm kim chỉ nam cho
quyết định không phải là in abstracto
khi phải quyết định mà phải được
tạo ra cùng với chính các quyết định đó. Chúng ta cũng thấy rõ rằng việc
không thể tách vấn đề giá trị khỏi các quyết định cụ thể làm cho chính phủ
dân chủ, trong khi không có khả năng soạn thảo tất cả các chi tiết kĩ thuật
cụ thể, càng không có khả năng quyết định các giá trị làm kim chỉ nam cho
hoạt động của nó.
Vì cơ quan lập kế hoạch buộc phải thường xuyên giải quyết các vấn đề
công lao mà không có bất kì quy tắc đạo đức rõ ràng nào cho nên nó phải
thường xuyên biện minh hay ít nhất là thuyết phục dân chúng tin rằng đấy
