phình to, nguồn lực sẽ bị phân bổ vào những lĩnh vực không hiệu quả, và
hậu quả tất yếu là nền kinh tế của quốc gia sẽ bị suy yếu, đời sống của dân
chúng bị sút kém, và bất mãn trong xã hội ngày càng gia tăng. Những gì
nền kinh tế Việt Nam phải trải qua trong giai đoạn áp dụng cơ chế kế hoạch
hóa tập trung trước khi đổi mới, chẳng hạn khan hiếm lương thực thực
phẩm - điều khó có thể tưởng tượng được ở một đất nước được xem là vựa
lúa của thế giới, có lẽ là minh chứng rõ ràng nhất cho những tiên đoán của
Hayek trên khía cạnh này.
Nhưng kinh tế không phải là lĩnh vực duy nhất mà cơ chế kế hoạch hóa
tập trung gây ra hệ quả xấu. Thực ra trong cuốn Đường về nô lệ, Hayek chỉ
điểm qua các tác động thuần túy kinh tế của cơ chế này. Ông chỉ ra rằng
trong cuộc sống không thể tách rời “động cơ kinh tế” ra khỏi các mục tiêu
khác mà con người muốn hướng tới vì một khi chúng ta không có cơ hội
đạt được mục tiêu kinh tế thì khó mà có thể đạt được các mục tiêu khác.
Khi cơ chế kế hoạch hóa tập trung ngăn cản các cá nhân quyền tự tìm kiếm
thu nhập và sử dụng tài sản của mình cho những mục đích riêng tư tất dẫn
đến những tác động tiêu cực về mặt đạo đức, thái độ, lối sống và cách ứng
xử của con người, mặc dù sự thay đổi này diễn ra từ từ và gần như không
thể nhận ra được. Kế hoạch hóa tập trung khiến cho người ta chỉ biết phục
tùng, mất khả năng tư duy độc lập và phản biện, và có xu hướng thích sử
dụng ngôn từ sáo rỗng rập khuôn; khiến cho người ta sợ chịu trách nhiệm
cá nhân, kích thích lối sống ỷ lại, dựa dẫm vào người khác; khiến cho
người ta mất động lực vươn lên và thay vào đó là tư duy bình quân chủ
nghĩa; khiến cho người ta mất đi cảm giác phân biệt thiện - ác trong hành
động, thay vào đó là các biện minh nhân danh cộng đồng hay sứ mệnh cao
cả; kích thích người ta chạy theo lối sống xin xỏ, chạy chọt để hưởng đặc
quyền đặc lợi, và quyền ban ơn huệ cho người khác, v.v… Có lẽ đa phần
người Việt Nam đều nhận ra được những thái độ và lối sống như thế của
chính họ trong thời gian trước đây và ở một mức độ nào đó, trong hiện tại.
Nhiều người lờ mờ cảm thấy rằng đó là do cơ chế tập trung quan liêu bao
cấp, nhưng cụ thể cơ chế đó tác động như thế nào theo những kênh dẫn nào
