Các công ty độc quyền ngày càng tăng cường sức mạnh đồng thời với
việc thu hẹp lĩnh vực cạnh tranh tự do diễn ra trong suốt năm mươi năm
qua là sự kiện lịch sử không thể nghi ngờ và không ai chối cãi, tuy mức độ
đôi khi bị thổi phồng một cách quá đáng
. Nhưng vấn đề quan trọng là sự
gia tăng độc quyền có phải là hậu quả tất yếu của phát triển công nghệ hay
đấy là kết quả của chính sách mà nhiều nước đang theo đuổi. Như chúng tôi
sẽ cố gắng chỉ ra dưới đây, các sự kiện nghiêng về giả thuyết thứ hai.
Nhưng trước hết chúng ta hãy tìm cách trả lời câu hỏi liệu sự tiến bộ của kĩ
thuật hiện đại có tất yếu dẫn đến việc mở rộng độc quyền hay không.
Người ta thường nói rằng tính ưu việt về mặt kĩ thuật của các xí nghiệp
lớn với các dây chuyền sản xuất hàng-loạt với hiệu suất cao hơn là nguyên
nhân chủ yếu đưa đến sự gia tăng độc quyền. Người ta khẳng định rằng nhờ
các phương pháp hiện đại mà trong nhiều lĩnh vực đã xuất hiện những điều
kiện giúp cho các xí nghiệp lớn gia tăng khối lượng sản xuất đồng thời
giảm giá thành cho từng đơn vị sản phẩm. Kết quả là với giá cả thấp hơn,
các hãng lớn sẽ hất cẳng các hãng nhỏ và với đà phát triển như thế, trong
mỗi lĩnh vực sẽ chỉ còn lại một hoặc một vài hãng khổng lồ mà thôi. Lập
luận này chỉ xem xét có một xu hướng cùng chiều với tiến bộ kĩ thuật và bỏ
qua các xu hướng ngược lại. Vì thế khi nghiên cứu kĩ ta sẽ không tìm thấy
các sự kiện ủng hộ cho giả thuyết này. Không có điều kiện phân tích cụ thể
vấn đề này, chỉ xin dẫn ra ở đây một bằng chứng hiển nhiên. Ở Mĩ, việc
phân tích một cách toàn diện các sự kiện diễn ra gần đây được Hội đồng
Kinh tế Quốc gia Lâm thời tiến hành trong một khảo sát lấy tên là
Concentration of Economic Power (Sự tập trung quyền lực kinh tế). Báo
cáo của Hội đồng (thật khó có thể nghi ngờ rằng đây là một nghiên cứu
thiên về phái tự do) kết luận một cách rõ ràng rằng: quan điểm cho rằng
hiệu quả của sản xuất quy mô lớn là nguyên nhân thủ tiêu cạnh tranh
“không được các sự kiện mà chúng ta có trong tay ủng hộ
”. Cuốn sách
chuyên khảo được chuẩn bị cho Hội đồng đã tổng kết cuộc thảo luận về vấn
đề này như sau:
