theo đuôi Mussolini mà nhắc lại rằng nước Ý phải tiêu diệt tự do cá nhân
trước các nước khác vì nền văn minh của nó đã vượt xa nền văn minh của
tất cả các dân tộc khác trên thế giới!
Nói riêng về nước Anh, một nước trong một thời gian dài vốn đứng bên
ngoài các cuộc thảo luận về trí tuệ diễn ra trong nhiều nước khác, ta có cảm
tưởng rằng sự thay đổi các quan điểm và chính sách ở đây thường đi sau
các sự kiện thực tế, những sự kiện mà theo một ý nghĩa nào đó là tất yếu.
Vâng, tổ chức theo lối độc quyền nền công nghiệp diễn ra ở đây là do tác
động từ bên ngoài, nó trái ngược hẳn với thái độ của công chúng vốn ưa
thích cạnh tranh hơn. Nhưng muốn hiểu rõ quan hệ giữa lí thuyết và thực
tiễn thì phải nghiên cứu nước Đức vì Đức chính là nguyên mẫu cho sự phát
triển ở nước ta. Không nghi ngờ gì rằng chính ở Đức, người ta đã cố tình
ngăn cản cạnh tranh nhân danh cái lí tưởng mà hiện nay chúng ta gọi là kế
hoạch hóa. Đức và các dân tộc bắt chước họ đang tiến một cách nhất quán
đến xã hội theo kế hoạch, tức là họ đi theo đường lối do các nhà tư tưởng
thế kỉ XIX, mà đa số cũng là người Đức, vạch ra. Như vậy nghĩa là lịch sử
tư tưởng trong sáu mươi - tám mươi năm qua là minh chứng hùng hồn cho
luận điểm rằng trong sự phát triển của xã hội chẳng có gì có thể gọi là tất
yếu cả, chính tư duy đã làm cho nó trở thành như thế.
* * *
Có thể giải thích lời khẳng định rằng tiến bộ của kĩ nghệ đã làm cho kế
hoạch hóa trở thành tất yếu theo một cách khác. Đấy là nền văn minh công
nghiệp phức tạp của chúng ta đã sản sinh ra nhiều vấn đề mới, mà nếu
không hoạch định tập trung thì không thể giải quyết được. Theo một nghĩa
nào đó thì đúng là như thế, nhưng không phải theo nghĩa rộng như hiện nay
người ta đang hiểu. Thí dụ, ai cũng biết rằng nhiều vấn đề của các thành
phố lớn cũng như những vấn đề phát sinh do sự sinh sống trong không gian
chật chội không thể giải quyết được bằng biện pháp cạnh tranh. Nhưng
những người nói đến sự phức tạp của nền văn minh hiện đại nhằm biện giải
cho tính tất yếu của kế hoạch hóa lại hoàn toàn không có ý đếm xỉa tới
những vấn đề này, tức những thứ tựa như các vấn đề về các dịch vụ công
