trường hợp này. Không nghi ngờ gì rằng họ đã lẫn lộn giữa sự hoàn hảo nếu
xét từ quan điểm thuần tuý kĩ thuật với lợi ích đáng muốn nếu xét từ quan
điểm của toàn thể xã hội.
Câu chuyện như sau. Nền công nghiệp Anh có thể sản xuất được xe hơi
tốt hơn và rẻ hơn xe hơi của Mỹ với điều kiện là tất cả dân Anh đều chỉ đi
một loại xe duy nhất, hay điện năng rẻ hơn than đá và khí đốt với điều kiện
là tất cả đều chỉ sử dụng điện. Trong các thí dụ đó, chí ít người ta đã đưa ra
mô hình về khả năng mọi người đều được hưởng lợi và chúng ta sẵn sàng
chấp nhận một hoàn cảnh mới nếu như đó quả thực là lựa chọn của chúng
ta. Nhưng vấn đề là chẳng có lựa chọn nào ở đây cả. Trên thực tế chúng ta
bị đặt trước một tình thế hoàn toàn khác: hoặc tất cả mọi người cùng sử
dụng một loại xe giá rẻ (hay sử dụng điện giá rẻ) hoặc có điều kiện lựa
chọn các mẫu khác nhau của cùng một loại hàng hóa nhưng giá đắt hơn.
Tôi không rõ những thí dụ bên trên đúng đến mức nào. Nhưng phải nói
thêm rằng việc buộc người ta dùng hàng theo tiêu chuẩn hay ngăn cấm sự
đa dạng vượt quá một mức nào đó có thể tạo ra sự dồi dào trong một số lĩnh
vực nhất định, đủ bù lại sự hạn chế lựa chọn của người tiêu dùng. Thậm chí
có thể giả định rằng một ngày nào đó người ta sẽ đưa ra phát minh có lợi
lớn cho xã hội với điều kiện là tất cả hay gần như tất cả mọi người đều sử
dụng phát minh đó cùng một lúc.
Dù có thuyết phục đến đâu, các thí dụ này cũng không cho chúng ta
quyền khẳng định rằng tiến bộ kĩ thuật nhất định sẽ dẫn đến kế hoạch hóa
tập trung. Đơn giản là trong những trường hợp như thế ta buộc phải lựa
chọn giữa được hưởng lợi nhưng bị ép buộc hoặc chẳng được gì cả - hoặc
có thể sau này, khi khắc phục được các khó khăn về kĩ thuật, sẽ được lợi
đôi chút. Đúng là đôi khi chúng ta vì tự do mà phải hi sinh lợi ích trực tiếp,
nhưng, mặt khác, chúng ta phải tránh để làm sao cho sự phát triển trong
tương lai không phụ thuộc vào kiến thức hiện tại hay sáng kiến của những
người cụ thể. Bằng cách hi sinh những lợi ích khả dĩ tức thời, chúng ta giữ
được tiềm lực cho sự phát triển trong tương lai. Mặc dù trong ngắn hạn, đôi
khi giá phải trả cho sự đa dạng và tự do lựa chọn có thể là cao, nhưng trong
