trông thấy, không còn hay biết, không còn hiểu gì nữa. Ông vùi đầu vào gối,
sự thực vừa thấy làm ông hoa mắt, mỏi mệt quá chừng!
Ông nằm lặng đi, khao khát chờ đợi, cảm thấy như mình phải cầu mong
việc ấy kéo dài ra, cầu mong nó trở lại để ông được hưởng phần ánh sáng.
Quả nhiên nó đến. Ông nằm yên, chắp hai tay, im lặng nhìn, không cử động.
Chết là thế nào nhỉ? Câu hỏi ấy không thể mấy chữ nghèo nàn, vô vị mà
trả lời được. Chỉ có thể cảm thấy nó mà thôi. Từ nơi sâu thẳm của cõi lòng,
ông đã nắm bắt được nó rồi. Chết là hạnh phúc, một hạnh phúc vô biên, chỉ
có những phút lên thiên đường sảng khoái mới so sánh nổi. Ấy là sự trở về,
sau nỗi đau đớn khôn cùng, mà còn đang trù trừ do dự. Ấy là sự sửa chữa
những lỗi lầm nghiêm trọng, là sự thoát khỏi xiềng xích gông cùm. Nó cứu
chúng ta khỏi một tai họa lớn!
Là kết thúc hay giải thể đây? Nếu có ai đem hai khái niệm hão huyền ấy
ra mà dọa nạt thì thật là đáng thương! Thử hỏi kết thúc cái gì? Giải thể cái
gì? Thân thể ông... cá tính ông, con người ông, là vật chướng ngại nặng nề,
bướng bỉnh, lầm lỗi, đáng thương và đáng ghét, giải thoát khỏi cái chướng
ngại ấy để biến nó thành cái gì hoàn mỹ hơn!
Chẳng lẽ người ta sống ở đời không phải là một sự sai lầm hay sao?
Chẳng lẽ khi sinh ra đời, ta không bị giam cầm trong vòng đau khổ ấy hay
sao? Ngục tù! Ngục tù! Đâu đâu cũng là xiềng xích gông cùm! Ta chỉ có thể
nhìn một cách tuyệt vọng cảnh bên ngoài qua cửa sổ của bản thân mình, tức
là cái cửa của cái ngục tù to lớn, cho đến ngày cái chết đến gọi ta trở về với
tự do!
Con người!... Chao ôi, con người! Tất cả sở hữu, tất cả khả năng của con
người đều nghèo nàn, xám xịt, thiếu sót, vô nghĩa. Nhưng con người không
thể, đúng như thế, con người không thể không có, không làm, chính vì con
người nhìn nó bằng cặp mắt hâm mộ, thèm muốn, cái thèm muốn ấy sợ trở
thành hận thù, nên đã biến thành tình yêu.
Ta mang trong người ta tất cả mầm mống và khả năng của mọi năng lực
và mọi hoạt động ở đời. Nếu ta không ở đây thì ta sẽ ở đâu? Nếu ta không
phải là ta, nếu con người ta không cách biệt với ngoại giới, ý thức của ta
không tách rời ta khỏi những gì không phải là ta, thì ta sẽ là ai, sẽ là gì, và
