Các mặt đối lập có thể được hiểu là các mặt (theo nghĩa rộng nhất) khác
nhau (ví dụ, màu đỏ và màu xanh khác nhau), ngược nhau (âm – dương,
phải – trái, trắng – đen, dài – ngắn...), loại trừ nhau (trong toán học có và
không loại trừ nhau, có cái này thì không có cái kia và ngược lại).
Sự tương tác (tác động qua lại) giữa các mặt đối lập được gọi là đấu tranh
giữa các mặt đối lập. Hình thức và nội dung đấu tranh giữa các mặt đối lập
có thể rất đa dạng, tùy thuộc vào lĩnh vực tồn tại giữa các mặt đối lập, các
điều kiện, hoàn cảnh cụ thể, kể cả sự tương tác loại trừ nhau của các mặt đối
lập. Trong lĩnh vực sáng tạo và đổi mới, sự tương tác giữa các mặt đối lập có
thể dẫn đến sự thống nhất hoặc mâu thuẫn giữa chúng trên con đường phát
triển của các đối tượng cụ thể.
Sự thống nhất của các mặt đối lập được hiểu là chúng cùng chung sống
hòa bình, đòi hỏi có nhau, bổ sung, hỗ trợ cho nhau để phục vụ cho chức
năng nào đó trong quá trình tồn tại và phát triển của đối tượng được xem xét
và chúng còn có thể phủ định (thay thế) lẫn nhau trong những điều kiện cụ
thể nhất định.
Mâu thuẫn biện chứng là sự tương tác (đấu tranh) của các mặt đối lập ở
trong trạng thái thống nhất với tư cách là nguồn gốc của sự tự vận động và
sự phát triển. Bản thân mâu thuẫn cũng phát triển và có thể chia sự phát triển
đó thành ba giai đoạn (trạng thái): 1) Hài hòa; 2) Không hài hòa và 3) Xung
đột.
Trong giai đoạn phát triển hài hòa, sự thống nhất và đấu tranh các mặt đối
lập mang ý nghĩa phát triển tích cực: Tăng tính ổn định, tin cậy, linh động,
tính tương hợp giữa chúng với nhau và với các hệ thống xung quanh phục
vụ cho sự phát triển.
Sự không hài hòa liên quan đến sự lung lay của các cấu trúc chung, sự
phát triển mặt này kéo theo trả giá mặt khác. Lúc này, tính định hướng giảm
sút, sự phủ định, loại trừ lẫn nhau giữa các mặt đối lập tăng lên và xuất hiện
những định hướng khác nhau. Khi sự không hài hòa tăng lên cực điểm, mâu
thuẫn đạt tới sự xung đột, đến mức nảy sinh vấn đề tồn tại hay không tồn tại
đối với đối tượng (hệ thống) đang phát triển cho trước.
