Để có sự phát triển tiếp tục, mâu thuẫn (thực chất là trạng thái không hài
hòa và xung đột) phải được khắc phục bằng cách sử dụng các nguồn dự trữ
về vật chất, năng lượng, thông tin và các tổ hợp của chúng một cách phù
hợp... Trong tinh thần đó, sự phát triển chỉ có ở nơi có các mâu thuẫn và các
mâu thuẫn đó được khắc phục (giải quyết) để có sự thống nhất mới. Do vậy,
phép biện chứng còn là học thuyết về sự thống nhất các mặt đối lập. Bất kỳ
sự giải quyết mâu thuẫn nào cũng chính là sự thay đổi về chất căn bản trong
sự tồn tại và phát triển, cho nên giải quyết mâu thuẫn chính là sự phủ định.
Để dễ áp dụng, từ nay trở đi trong lĩnh vực sáng tạo và đổi mới, khi dùng
từ “mâu thuẫn”, có nghĩa, nhấn mạnh ở đó có trạng thái “không hài hòa”
và “xung đột” giữa các mặt đối lập trong mối quan hệ đối với chức năng,
hướng phát triển của đối tượng (hệ thống) cho trước. Còn khi dùng từ
“thống nhất”, có nghĩa, nhấn mạnh các mặt đối lập cùng chung sống hòa
bình, bổ sung, hỗ trợ cho nhau, có sự phát triển hài hòa giữa chúng để phục
vụ cho chức năng nào đó trong quá trình tồn tại và phát triển của đối tượng
(hệ thống) cho trước.
Ba quy luật cơ bản của phép biện chứng có đặc thù riêng và phản ánh các
mặt khác nhau của sự phát triển. Quy luật về phủ định trả lời câu hỏi “Sự
phát triển có hình thức như thế nào?”, quy luật về lượng–chất – “Sự phát
triển xảy ra như thế nào?” và quy luật về đối lập – “Tại sao sự phát triển
xảy ra?”. Các quy luật này đồng thời liên quan chặt chẽ với nhau và thâm
nhập vào nhau không thể tách rời, đến mức hòa lẫn với nhau.
Tuy vậy, trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng, quy luật về đối
lập được coi là “hạt nhân”, “bản chất” của phép biện chứng, thậm chí, có
những nhà nghiên cứu cho rằng, quy luật về phủ định và quy luật về lượng–
chất chỉ là hai quy luật (trường hợp) riêng của quy luật về đối lập.
Hình 109 dưới đây minh họa tóm tắt những gì trình bày ở trên về ba quy
luật cơ bản của phép biện chứng, để thấy sự không tách rời của ba quy luật
đó.
