Nếu tính thêm rằng, các mối quan hệ nhân quả phi tuyến nêu trên còn có
thể mang tính xác suất thì vấn đề nhân quả trong các hệ thống lớn trở nên rất
phức tạp. Bạn thử hình dung thêm, khi tất cả các quan hệ nhân quả phi tuyến
kể trên hoạt động cùng một lúc và giữa chúng có các mối liên kết làm nảy
sinh các tính toàn thể (tính hệ thống) mới về chất thì tình hình trở nên cực kỳ
phức tạp như thế nào. Trong khi đó, nếu người giải ra các quyết định chỉ dựa
trên lập luận của quan hệ nhân quả tuyến tính thì khả năng sai của những
quyết định đó là rất lớn. Bởi vì, quan hệ nhân quả tuyến tính thường chỉ gặp
trong các bài toán trường học hoặc những bài toán thực tế rất đơn giản. Còn
trong các bài toán thực tế khác, các quan hệ nhân quả phi tuyến mới là chủ
yếu và xử lý chúng phải cần tư duy hệ thống.
Nếu không phát hiện và xử lý tốt các quan hệ nhân quả phi tuyến thì
người ta rất ngạc nhiên và khó hiểu vì sao có những nơi, những thời kỳ sử
dụng không ít các biện pháp “quyết liệt” nhưng kết quả: càng chống ngập,
nước càng ngập nhiều hơn; càng chống kẹt xe, xe càng kẹt nhiều hơn; càng
chống ma túy, ma túy càng nhiều hơn; càng chống tham nhũng, tham nhũng
càng nhiều hơn... Chứ không giống như trường hợp càng cho nhiều đường
thì nước phải càng ngọt.
13) Theo dõi hệ thống thay đổi theo thời gian giúp người giải phát hiện và
sử dụng lôgich tiến hóa, phát triển của hệ thống vào quá trình suy nghĩ giải
quyết vấn đề và ra quyết định. Điều này thể hiện ở chỗ, người giải có thể rút
ra các kinh nghiệm từ lịch sử, hiểu hiện tại hơn, có những dự phòng, dự báo
về tương lai.
Không gian hệ thống có trục thời gian (xem các Hình 129, Hình 132,
Hình 133, Hình 134 và Hình 135). Người giải không chỉ thấy hệ có trong bài
toán và bài toán như là hệ thống ở thời kỳ hiện tại mà còn phải tìm hiểu lịch
sử (quá khứ) của hệ thống, của bài toán, có khi, trong suốt thời gian dài.
Điều này giúp người giải rút ra những kinh nghiệm của quá khứ (biết
những truyền thống tốt đẹp để phát huy, những hủ tục lạc hậu cần khắc
phục), hiểu hiện tại tốt hơn và dự báo khuynh hướng phát triển, cũng như
những rủi ro có thể nảy sinh trong tương lai. Thời gian có hai cách xem xét:
