theo đạo Phật cho rằng, số mệnh con người không phải là do trời gây nên, mà là do mình
làm ra, do "nghiệp" và "kiếp" đã được bản thân tạo ra từ quá khứ. Họ cho rằng, con người
có hai phần: linh hồn (thức) và thể xác. Thể xác thì mất đi nhưng linh hồn còn mãi, linh
hồn sống qua các kiếp khác nhau trong các thể xác khác nhau, mỗi kiếp là kết quả của
kiếp trước và là nguyên nhân của kiếp sau, cứ như thế tạo thành chuỗi nghiệp vô cùng
tận cho mỗi người. Nêu lên quan điểm này cũng không phải ngoài mục đích an ủi con
người, khuyên họ chịu đựng, hoặc tu nhân tích đức để có hạnh phúc ở kiếp sau.
Như vậy, chủ nghĩa duy tâm tôn giáo các loại đều biện hộ cho sự thống trị, coi
thường năng lực của con người và chà đạp lên nguyện vọng của con người. Chúng
không thể không gặp sự chống đối của những người duy vật, những lực lượng tiến bộ xã
hội. Những người này tuy chưa bác bỏ được tận gốc chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo
nhưng đã đối địch được trên từng luận điểm của chúng.
Đối lập với quan điểm "mệnh trời" có tính chất thần bí của chủ nghĩa duy tâm là
một sự giải thích khác về trời và mệnh trời. Có người cho trời như là một lực lượng tự
nhiên ở bên ngoài con người; có người cho trời chỉ là "chính lý", là lẽ phải, cho lẽ trời là
lòng dân, cho vận trời có lúc bĩ, lúc thái, cho mệnh trời không thường, lúc thế này lúc
thế khác... Có người phân lập trời với người, tách người ra khỏi trời và biến người thành
một lực lượng đối lập với trời. ở đó, mức thấp là cho con người có thể xuất phát từ mình
để mưu tính sự việc của mình nhưng chưa đảm bảo được hoàn toàn kết quả công việc:
"mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên". Và ở mức cao là cho con người có thể thắng được
trời, sức con người có thể làm thay đổi số mệnh của trời. "Xưa nay nhân định thắng thiên
cũng nhiều" (Truyện Kiều của Nguyễn Du). Tất cả những sự giải thích đó, ít nhiều đều
làm mất tính chất trang nghiêm về định mệnh của trời, ít nhiều đều làm lu mờ vai trò của
chủ nghĩa duy tâm tôn giáo.
Đối lại với quan điểm "mệnh trời" còn có quan điểm về "thời", quan điểm cho
"thời" đối lập với "mệnh", chủ trương theo "thời" chứ không theo "mệnh". Đặng
Dung nói: "Thời đến thì người câu cá và anh hàng thịt thành công dễ, còn vận qua đi thì
người anh hùng nuốt hận nhiều" (Thời lai đồ điếu thành công dị, vận khứ anh hùng ẩm
hận đa). Nguyễn Trãi nói: "Điều đáng quý ở người quân tử là hiểu thời thông biến mà
thôi", "Điều đáng quý ở người quân tử là biết thời thông biến, lượng sức xử mình". Ngô
Thì Nhậm nói: "Gặp thời thế, thế thời phải thế". ở đây không còn bóng dáng của mệnh,
không còn sự ám ảnh của ý chí một ông trời có nhân cách.
Trong số những quan điểm chống đối mệnh trời của nhà Nho, "báo ứng" của nhà
Phật, "âm khí" của nhà Đạo, thì mạnh hơn cả, bộc trực hơn cả là quan điểm của quần
chúng nhân dân. Bằng sự quan sát hàng ngày, bằng kinh nghiệm cuộc sống và quan
điểm thực tế, quần chúng nhân dân đã phản ứng lại các quan điểm duy tâm bằng kinh
nghiệm của mình. Nếu chủ nghĩa duy tâm cho người nào đó được làm vua là do mệnh trời
thì quần chúng nhân dân nêu lên luận điểm "được làm vua, thua làm giặc"; nếu chủ nghĩa
duy tâm cho con người ta có số truyền kiếp về giàu sang hoặc nghèo hèn là "con vua thì
39
