C. Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam
Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam là một bộ môn khoa học vừa mới ra đời,
đang đòi hỏi những sự tìm tòi và khám phá mới, những khái quát mới. Dưới đây bước
đầu nêu lên một số nội dung cơ bản.
I- Những nội dung thể hiện lập trường duy vật và duy tâm
Cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử tư tưởng
Việt Nam thời kỳ phong kiến thuộc một hình thái đặc biệt. ở đó không thành trận tuyến,
không trải ra trên khắp mọi vấn đề. Chủ nghĩa duy tâm kết hợp với tôn giáo là thế giới
quan chung, bao trùm; còn chủ nghĩa duy vật và quan điểm vô thần chỉ xuất hiện trên
từng vấn đề, từng điểm cụ thể. Cuộc đấu tranh đó không có sự cân sức. Chủ nghĩa duy
vật và quan điểm vô thần chống lại chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo chỉ là yếu tố chống
chọi với hệ thống, kinh nghiệm khảo sát chống chọi với lý luận có bề thế. Đó là sự mâu
thuẫn trong bản thân thế giới quan của một "trường phái", thậm chí trong mỗi nhà tư
tưởng. Xã hội và khoa học tự nhiên kém phát triển là nguyên nhân của tình trạng trên.
Lập trường duy vật hoặc duy tâm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam thể hiện
trong việc giải quyết mối quan hệ giữa tâm và vật, giữa linh hồn và thể xác, giữa lý và
khí... Lập trường đó còn thể hiện trong việc giải thích nguyên nhân và nguồn gốc tạo
nên những sự kiện cơ bản của đất nước, xã hội và con người, như an nguy của quốc gia
dân tộc, trị loạn của xã hội, hưng vong của các triều đại, vấn đề số mệnh và bản tính con
người, vấn đề đạo trời và đạo người, v.v.. Ta có thể tìm thấy các lập trường đó ở trong
các cuốn sách sử, các bài thơ "Thuật hoài", "Ngôn chí" các cuốn sách diễn giải về tác
phẩm kinh điển Nho, Phật, Lão, các bài cáo, chế, chiếu, biểu, v.v..
Chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam dù là khách quan hay chủ
quan, đều mang nặng màu sắc tôn giáo. Nó có nguồn gốc ở "Tam giáo" và tín ngưỡng
dân gian cổ truyền.
"Thiên mệnh" (mệnh trời) là điều thường được nhắc tới trong lịch sử. Những
người duy tâm cho rằng, trời sinh ra con người và vạn vật, mỗi người có một mệnh gọi là
mệnh trời, con người phải sợ và phải làm theo mệnh trời. Họ thường nhắc lại câu
nói của Khổng Tử: "Người quân tử có ba điều sợ: sợ mệnh trời, sợ đại nhân và sợ lời
nói của ông thánh (Luận ngữ). Những kẻ thống trị phương Bắc thường vin vào quan
điểm mệnh trời của nhà Nho để tiến hành xâm lược: "Nước nhỏ sợ mệnh trời thờ nước lớn"
(Mạnh Tử). Tầng lớp thống trị trong nước cũng thường nhân danh mệnh trời để đàn áp,
trừng phạt, dùng trời để biện hộ cho sự thống trị của mình. Họ nêu lên cái gọi là "điềm
trời" để làm một việc nào đó của triều đình, nói ra cái gọi là "ứng thiên mệnh" để trị vì.
Khác với chủ nghĩa duy tâm coi số mệnh có tính chất khách quan của nhà Nho, chủ
nghĩa duy tâm chủ quan Phật giáo lại có quan niệm về "nghiệp" và "kiếp". Những người
(*) Phần này sử dụng của Giáo trình triết học Mác - Lênin do Hội đồng Trung ương Chỉ đạo biên soạn giáo trình
quốc gia các bộ môn khoa học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh biên soạn.
38
