nuôi người. Dĩ nhiên ngay trong hàng ngũ kháng chiến của dân tộc cũng có người miệt
thị dân, như Trần Khánh Dư là một tướng lĩnh đời Trần nói: "Tướng là chim ưng, quân
dân là con vịt, đem con vịt mà nuôi chim ưng thì có gì là lạ". Thượng Hoàng Trần Minh
Tông thì dứt khoát không thừa nhận vị trí đáng có của dân nên đã nói: "Bọn gia nô dù có
chút công cũng không được dự vào quan tước của triều đình".
Nhưng trong lịch sử tư tưởng của dân tộc phải tính tới các quan điểm tích cực đối
với dân. Lý Công Uẩn nói: "Trên vâng mệnh trời dưới theo ý dân, thấy thuận tiện thì
thay đổi". Lý Phật Mã nói: "Nếu trăm họ mà no đủ, thì ta làm sao không đủ được". Nói
lên được những điều đó là do trong sự nghiệp chung, họ xúc động về việc làm cao cả
của dân thấy được vai trò to lớn của dân. Trần Khâm (Trần Nhân Tông) nói: "Ngày thường
thì có thị vệ hai bên, đến khi Nhà nước hoạn nạn thì chỉ có bọn ấy (tức gia nô) đi theo
thôi". Nguyễn Trãi nói: "Chở thuyền là dân mà lật thuyền cũng là dân". Lý Thường Kiệt
nói: "Đạo làm chủ dân cốt ở nuôi dân". Nguyễn Trãi nói: "Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân".
Đến Hồ Chí Minh, thời đại ngày nay, thì quan niệm về dân đã được phát triển đến một
trình độ cao hơn và mang một chất mới. Lời nói tuy khác nhau, nhưng họ đều là những
người yêu nước nhiệt thành, đều thấy cần phải nêu lên trách nhiệm đối với dân, phải bồi
dưỡng sức dân.
Tư tưởng đó đã là cơ sở cho đường lối, tư tưởng nhân nghĩa, cho đối sách nhân
hậu, cho những biện pháp nhằm hạn chế mâu thuẫn giai cấp trong xã hội và tiến tới một
sự thịnh vượng nào đó.
Thấy được vai trò của dân và nêu lên được một số yêu cầu dân chủ của dân đối với
các nhà tư tưởng trên không phải là chuyện ngẫu nhiên. Lập trường phong kiến và đặc
điểm cuộc sống đã hạn chế nhãn quan của họ. Nhưng là những nhà yêu nước lớn, đứng
ở đỉnh cao của phong trào yêu nước lúc bấy giờ, họ thấy được yêu cầu phải cố kết cộng
đồng, phát huy sức mạnh của dân tộc nên đã vượt qua được những hạn chế giai cấp vốn
có của mình.
Những điều trình bày trên cho thấy có một tư tưởng yêu nước Việt Nam khác biệt
với tư tưởng yêu nước của các dân tộc khác. Nó được đúc kết bằng xương máu và bằng
trí tuệ trong trường kỳ lịch sử của các cuộc đấu tranh cứu nước, dựng nước và giữ nước.
III- Những quan niệm về đạo làm người
Một trong những vấn đề được các nhà tư tưởng Việt Nam trong lịch sử đặc biệt
quan tâm là "đạo" (có khi gọi là "đạo trời", "đạo người"). Họ phải quan tâm đến "đạo"
bởi nó là cơ sở tư tưởng để hành động chính trị, để đối nhân xử thế. Trong ba đạo truyền
thống: Nho, Phật, Lão - Trang, thì sau thời kỳ Lý - Trần, người ta hướng về đạo Nho
trước hết.
Nho giáo với các nguyên lý chính trị và đạo đức của nó đáp ứng được các yêu cầu
đương thời. Do đó, kẻ sĩ đều chọn con đường của đạo Nho và luôn đề cao đạo làm
người của Nho.
44
