đồng ruộng, hai quyền lực này thâm nhập lẫn nhau. Tuy chỉ là một thiết chế
thế tục, hôn nhân không vì vậy mà không có một vị trí xã hội quan trọng,
và gia đình của đôi vợ chồng, tuy không có ý nghĩa tôn giáo, vẫn tồn tại
vững chắc trên bình diện nhân văn. Ngay cả trong những tập thể rất tự do
về quan hệ tình dục, người phụ nữ sinh con cũng vẫn phải là người có
chồng; chỉ với con cái không thôi, người đó không thể lập thành một nhóm
độc lập, và sự bảo trợ về mặt tôn giáo của người anh trai là không đủ: sự có
mặt một người chồng là một đòi hỏi. Người bố thường có trách nhiệm lớn
đối với con cái; tuy con cái không thuộc về thị tộc mình, nhưng người bố
vẫn phải nuôi và dạy dỗ chúng; giữa chồng và vợ, cha và con, được thiết
lập quan hệ cùng cư trú, quan hệ về lao động, về quyền lợi chung, và về
tình cảm. Giữa gia đình thế tục này và thị tộc thờ cúng tô tem, quan hệ rất
phức tạp, như tính đa dạng của các nghi thức hôn lễ chứng tỏ. Lúc đầu,
người chồng mua một người vợ ở một thị tộc xa lạ, hay ít nhất giữa thị tộc
này với thị tộc kia, có một sự trao đổi: thị tộc thứ nhất cung cấp một trong
các thành viên, thị tộc thứ hai nhượng gia súc, trái cây hay sức lao động.
Nhưng vì người chồng chịu trách nhiệm nuôi dưỡng người vợ và con cái
của vợ, nên cũng có trường hợp nhận được của anh trai người vợ một
khoản tiền nhất định. Giữa hiện thực huyền thoại và hiện thực kinh tế, thế
cân bằng không vững chãi. Người đàn ông thường gắn bó với các con trai
hơn là với các cháu họ, và tìm cách tự khẳng định mình với tư cách người
bố khi có điều kiện khẳng định như vậy. Chính vì thế, mọi xã hội đều
hướng tới hình thái gia trưởng khi quá trình tiến hoá của xã hội đưa người
đàn ông tới chỗ có ý thức về bản thân mình và áp đặt ý chí của mình.
Nhưng cần nhấn mạnh là ngay ở những thời kỳ còn bối rối trước những
điều bí ẩn của cuộc sống, của Tự nhiên, của người Đàn bà, người đàn ông
vẫn không bao giờ từ bỏ quyền lực của mình, và vẫn là người chủ của
người đàn bà cũng như anh ta là chủ của đất đai màu mỡ; số phận người
đàn bà là phục tùng, là bị chiếm hữu, bị khai thác như giới Tự nhiên mà
mình là hiện thân của sự phì nhiêu huyền diệu bị khai thác. Uy tín của
người đàn bà đối với đàn ông, chính là nhận từ người đàn ông; đàn ông quỳ
trước người Khác kia, thờ phụng Nữ thần Mẹ. Nhưng dù Nữ thần Mẹ có
