những sách báo cũ để đọc. Chủ nhân kiếm sách báo cũng ở đâu mà tài thế,
luôn mấy năm tiệm lúc nào cũng đầy và thỉnh thoảng thấy bày những bộ rất
quí. Chính ở đó tôi đã tìm được cuốn Le roman Russe (Tiểu thuyết Nga)
của E.M de Vogue
. Giá năm cắc, mà bây giờ có ai bán 500 đồng tôi
cũng mua liền. Tôi chưa thấy một cuốn phê bình văn chương nào làm cho
tôi say mê như cuốn ấy. Đọc xong, tôi cất kỹ, tính sau sẽ dịch, nhưng rồi
phải tản cư; đến khi về thì sách không còn. Không biết nó ở đâu hay đã trở
về với tro bụi? A! Sách mà cũng phong trần nhỉ?
Tác giả là người Pháp, hình như có máu Nga, làm lãnh sự ở Nga trong một
thời gian khá lâu, giao thiệp với nhiều văn thi sĩ Nga, đem tất cả tấm lòng
yêu văn học và dân tộc Nga để viết cuốn đó mà theo tôi tới nay vẫn chưa có
cuốn nào hơn. Đọc nó, tôi trông thấy những cánh đồng tuyết mênh mông,
trên đó văng vẳng tiếng chuông nhà thờ và tiếng nhạc của những con chó
kéo xe trượt băng; trông thấy nét mặt căm hờn, thái độ khúm núm của các
nông nô Nga, và tưởng như sống chung cái đời lúc nào cũng thắc mắc, hối
hận, sôi nổi, đầy tội lỗi mặc dầu tâm hồn thì đầy cao cả của những văn hào
Nga ở thế kỷ thứ 19.
Tôi nhớ Vogue không khen Dostoïevsky bằng Tolstoi, bằng Tourguéniev
. Trong một bức thư cho nhà xuất bản Plon (Pháp), ông chê cuốn Ba
anh em Karamazov (Les frès Karamazov) của Dostoïevsky là kém, nặng
nề, lê thê, đọc rất chán, và khuyên nhà xuất bản đó dịch cuốn Địa ngục trên
trần (Souvenirs de la maison des morts). Ông đã lầm, và cả thế hệ Pháp của
ông cũng lầm như ông. Hồi đó người Pháp chưa biết thích Dostoïevsky,
mãi qua đầu thế kỷ này người ta mới biết thưởng thức văn hào đó, và danh
Dostoïevsky mỗi ngày một tăng, bỏ xa Tourgéniev, muốn lướt Tolstoi. Các
nhà phê bình ngày nay cho Tourgéniev là không thuần tuý Nga, chịu ảnh
hưởng của Tây Âu nhiều quá, hời hợt, kém sâu sắc, mạnh mẽ; chê Tolstoi
là đôi khi rườm, cổ lỗ, ngây thơ, truyện nào cũng xem tiểu sử mình vô cho
được. Hai nhà đó chỉ có tài thôi; đáng gọi là thiên tài chỉ có Dostoïevsky,
mà khắp thế giới, có thể đứng ngang hàng với Shakespeare thì cũng chỉ có
