Dostoïevsky, vì chỉ trong kịch của Shakespeare và trong tiểu thuyết của
Dostoïevsky ta mới gặp những tính mãnh liệt phi thường, những tâm hồn
đau khổ, và thành thực một cách đáng sợ, những thắc mắc, u ẩn của nội tâm
mà không ai tả nổi hoặc có gan tả ra, một bút pháp mới mẽ kì dị, vượt hẳn
các quy tắc, tới cái mức gần như cuồng loạn. Hơn Shakespeare, hơn cả
Tolstoi, Dostoïevsky đã nêu lên được trong tác phẩm nhiều vấn đề hoang
mang về chính trị, xã hội, tôn giáo.
Henri Troyat trong cuốn Dostoïevsky (Arthème Fayart – 1940) nói: “Đọc
xong Ba anh em Karamazov của ông, chúng ta thành những con người khác
trước. Trước kia chúng ta tưởng mình đã cấm rễ sau trong một thế giới già
cỗi mấy ngàn năm mà những luật khoa học, những lễ giáo, tập tục xã hội là
thiêng liêng, bất đi bất dịch. Và thình lình, cảnh trí nghiêng ngã hết, sụp
dưới chân ta. Xung quanh chúng ta ta toàn là những vực thẳm”. Cảm giác
đó đúng. Bất kỳ trong truyện nào, Dostoïevsky cũng nắm tay ta kéo tới và
chỉ cho ta nhìn những vực thẳm tâm hồn của nhân loại. Mà sở dĩ ông thấy
được những sự đó, chính vì ông đã rớt xuống đó, dẫy dụa trong đó gần trọn
đời ông.
*
* *
Coi tướng ông cũng biết là con người cực khổ. Lưỡng quyền nhô ra, hai má
hóp lại, da xạm, mắt sâu hoắm, vẻ mặt như người nông phu, gần như một
kẻ hành khất. Gia đình ông không được giàu như Tolstoi nhưng cũng vào
hàng quý phái, phong lưu: cha làm giám đốc ở một bệnh viện ở Moscou
(ông sanh ở bệnh viện đó ngày 30-10-1821)
; mẹ vốn dòng dõi phú
thương. Đáng lẽ ông được sung sướng, nhưng chỉ vì tính keo kiết, và tàn
nhẫn của thân phụ, mà ba anh em ông (ông thứ nhì tên là Fédor, anh là
Michel, em là André)
sống trong những ngày buồn tẻ, sợ sệt, hễ nghe
tiếng quát của tháo của cha là run rẫy, nép vào lòng mẹ.
