tuổi trẻ, Hoàng-tử không tập óc chú ý, không tập chế ngự tật chia trí, lơ
lửng và nhứt là không tập suy tưởng nghiêm chỉnh điều Hoàng-tử phải làm"
(Thư gửi Louis de France).
Ai đã từng nghi ngờ thiện chí cùng khả năng giáo dục của Bossuet, nghe
mấy lời trên chắc phải sám hối. Tôi thấy xưa nay ít có thầy nào viết thư cho
trò mà vừa thẳng thắn, tâm huyết, sáng suốt vừa lo cho tương lai của trò
như vậy. Đọc qua trích dẫn của bức thư bạn cũng có thể đoán được Louis de
France, Hoàng-tử cả, thuộc loại tâm tính nào? Nhìn vào tranh vẽ của
Coysenox chưng ở điện Versailles in trong Larousse du 20e siècle, thì đoán
tạm là ông thuộc loại người lâm ba, mặt béo trông chắc thích ngủ hơn là suy
tính. Đoán vậy thôi chứ không thể võ đoán được. Thấy Bossuet rầy rà rằng
ông quá lơ đểnh, vô ý đến gần như đần độn. Thực tội nghiệp cho một con
vua mà như vậy. Tóm lại! Ta thấy Bossuet đúng là một bực thầy đúng với
sứ mệnh thụ nhân. Nơi ông nổi bật là lòng đạo đức, óc uyên bác và phán
đoán thông minh nhứt là giàu lương tri, làm việc có phương pháp và tận
tâm lo lắng cho trò tiến bộ. Còn trò không biết sao mà như vậy. Vì không có
tài liệu nhiều về đời tư của Hoàng-tử cả nên không dám trách tâm tính của
ông. Nhưng nếu quả đúng như sử sách cho biết rằng cả chục năm giáo dục
của Bossuet bị ông cho đi đời nhà ma hết thì những ai làm nghề sư phạm
nên suy nghĩ. Theo Trần-Hoàng-Mưu thì ai giáo dục cũng được. Theo thiện
chí nhà giáo thì ai cũng phải giáo dục. Theo lý tưởng làm thầy thì trò càng
khó dạy thầy càng có cơ hội tỏ ra tài ba xuất chúng của mình. Các lý nầy
trúng hết. Nhưng trong thực tế, qua kinh nghiệm, ta thấy có một số ca(cas),
nhà giáo dục nào thành thực với mình đều phải đầu hàng. Dĩ nhiên dạy thì
dỡ hơn không dạy. Có học thì dỡ hơn không học gì hết. Nhưng trong đời
dạy học không đáng kể gì của tôi, tôi thấy có nhiều trò bất trị hiểu theo
nghĩa vô phương uốn nắn nổi. Nhiều khi vô lớp mình nhìn họ mà thương họ
hơn các trò khác, nhứt là khi nghĩ đến tương lai có thể như đêm trường hắc
ám của họ. Thường các trò đó là những loại người mang đâu tận đường gân
thớ thịt, đâu tận sát đáy của tiềm thức hoặc là sự đần độn ngu si, hoặc là
tính khí xấu tự bản chất, hoặc là lòng tự ái vô biên, hoặc là óc phán đoán tự
