nhiên sai lệch, hoặc là ăn nói, cư xử tự nhiên dáng lối vô duyên, hoặc là
lương tâm tự nhiên ngã về cái ác. Bạn để ý điều nầy: nếu lỗi lầm mà lâu lâu
xảy ra hay cố ý phạm mà biết nghe lời cảnh tỉnh, lo phục thiện thì nhà giáo
dục ít lo. Nghề của họ là sửa dở dạy hay mà. Nhưng trúng thứ lỗi gọi là lỗi
của tính khí, lỗi do di truyền, lỗi đâm rể trong kẹt óc, tiềm thức thì nếu
không có ơn Trời Phật, nhà giáo phải co tay, thưa bạn. Gặp nhưng nộ tính
khí như vậy ớn quá. Kinh nghiệm giáo dục cho bạn thấy rằng có nhiều trò
nghe lời ta lúc học với ta, lúc còn thiện cảm với ta, đến lúc xa ta hay có gì
bất mãn ta, họ trở về con người cố hữu của họ và chứng nào hoàn tật nấy.
Cho số học trò nói trên, nhiều lúc tôi có cảm tưởng giáo từ như một lớp vỏ
bọc ngoài cái cốt xấu của họ. Vỏ đó thấm vô cốt ấy không nổi. Đôi khi lại
chọc tức họ, làm họ hiểu ngược, thi hành ngược lại các lời giáo huấn nữa.
Mà như vậy thì thôi, nguy hiểm vô cùng vừa cho họ vừa cho kẻ dưới tay
trong đời họ. Bởi vì họ sẽ khinh thường mọi chỉ giáo, sửa chữa, họ còn
ngăn cấm kẻ thuộc về họ học hỏi, tiến bộ nữa. Đáng rùng rợn nhứt là khi
một học trò vừa có cốt ngu, cốt xấu mà có thêm cốt tự ái và xấu bụng. Họ
dùng tự ái như thanh trì bảo vệ lỗi lầm của họ. Họ dùng bụng dạ ác độc
chống lại thầy. Nhiều khi họ sai quấy, thầy rầy họ không lo sửa lỗi mà lo trả
đũa thầy. Còn thứ trò vừa thờ thần tự ái vừa sái trí nghĩa là chuyên môn
phán đoán bậy bạ thì thôi: không biết Chúa và Phật hiện xuống một lượt
dạy họ nổi không. Bạn thương họ, không nỡ để họ hư, rầy họ, họ cho rằng
bạn ghét họ, mặc cảm xấu về họ, xử oan ức cho họ. Còn nếu dung túng lỗi
lầm của họ, sợ họ ghét, bạn không nói thì lương tâm của một lương sư dày
xéo bạn. Tôi không biết Bossuet khi dạy Hoàng-tử cả có gặp các trường
hợp điên đầu trên không? Vô phước thay cha mẹ nào rủi sinh con bất trị.
Cũng vô phước thay thầy nào gặp trò bất trị.
Và vô phước nhất những trò nào vốn bất trị mà không biết mình bất trị,
luôn chống đối ai lo làm cho mình hết bất trị. Dĩ nhiên vừa vô phước vừa
khốn nạn chồng đống cho những ai thuộc quyền lãnh đạo chỉ huy của kẻ
vốn là con người bất trị và cầm quyền một cách bất trị.
