Chàng tìm đám đông rồi lại dám chống lại đám đông. Thấy chàng vậy, ai
nấy đều làm thinh. Chàng bắt ghét thứ thinh lặng đó. Người ta nói thì thầm,
chàng tưởng nói xấu chàng. Người ta nói to tiếng, chàng cho như vậy là già
hàm. Chàng buồn thảm trong khi ai nấy vui cười. Người ta buồn, chàng
tưởng là trách móc lỗi lầm của chàng. Thiên hạ cười, chàng tưởng ngạo
nghễ chàng. Làm sao bây giờ? Tánh quái đản nầy đến cũng như đi. Khi nó
đến người ta tưởng đó là cái lò-xo máy móc tự động. Không còn biết nổi
ngày đêm gì cả cho một đầu óc mang quái tính như vậy. Rồi vầy mới ly kỳ
nữa chứ: không ai biết chàng muốn hay không muốn. Chàng hăm dọa.
Chàng run lên. Chàng trộn lộn cái cao cả buồn cười với cái đê hèn bất đáng.
Chàng khóc. Chàng cười. Chàng giậm chân. Chàng nổi lôi đình. Trong mấy
lúc thiên lôi nhập chàng đến nổi khùng như vậy, chàng hài hước, hùng biện,
tế nhị... Có thể chàng dung thứ cho một số người nào chàng thích chăng?
Không. Tật quái gở của chàng không nới tay cho một ai hết. Rủi cho ai đến
gặp mặt chàng đầu tiên. Chàng làm mích lòng hết mọi người. Chàng không
thương ai hết. Người ta bắt bớ chàng, phản bội chàng, chàng không kể gì
hết. Mà rồi bạn sẽ thấy một cảnh khác diễn ra: chàng cần hết mọi người.
Chàng yêu thương. Người ta cũng yêu thương chàng. Chàng nịnh bợ hết
những ai không làm khổ chàng. Chàng tự thú lỗi, cười chê tật kỳ dị của
mình, làm ngược lại mình... Cái trò trên diễn xong bạn tưởng ít ra chàng sẽ
không hì hợm như vậy nữa phải không. Than ôi! Bạn lầm. Chàng sẽ diễn ra
nữa, chiều nay, sáng mai, mãi mãi mà không bao giờ chịu sửa mình". Đọc
mấy dòng trên, bạn có điên cái đầu không! Đó là tôi toát lược mấy nét chính
trong một đoạn của Télémaque chứ Fénélon còn mô tả nhiều chi tiết nữa
của tính rắc rối đến cao độ của Công-tước Bourgogne. Còn đây bạn hãy
tưởng tượng tánh nết của con ngựa chứng có máu hoàng tộc đó dưới ngòi
bút của Saint-Simon: "Bẩm sinh khủng khiếp cứng đầu, nóng nảy đến cực
độ, thô bạo như điên, khó tính vượt mực, tự nhiên nổi cơn hung ác, dã man
một cách ngạo nghễ". Đấy! Thưa bạn, trong bàn tay giáo dục của Fénelon
một học trò tâm tính nghe qua ai cũng hoảng hồn như vậy đó.
B. FÉNELON LÀ AI?
