Thầy phải ra Thầy trước khi trò ra trò. Vả lại tuy trò nhớ thầy để khôn
nhưng khi thụ giáo, tuổi trẻ không đủ khôn để lo cho mình học khôn. Nói
cách khác cần khôn là việc của trò còn lo cho trò khôn thì Thầy hai phần,
trò một phần. Trong nguyên tắc thì mỗi bên một nửa. Tiếc thay tuổi trẻ dễ
làm cho trò lười biếng ham chơi, ngán học, nản chí. Ai cũng biết cứ chung
mà nói thì từ trong gia đình đến học đường, có đứa trẻ nào tự nhiên ham
học và ưa kỷ luật đâu. Cha mẹ, thầy giáo phải cưỡng áp nó rồi nó dần dần
tự chủ và tự điều khiển học hành được.
Có thể nói gần tuyệt đối rằng Thầy mà ra Thầy thì lớp học không đến
đỗi tệ. Tôi nói gần tuyệt đối là để trừ ra một số học trò hoàn toàn bất trị. Số
nầy thường là thiểu số. Ai đã từng lãnh đạo trường đều kinh nghiệm rằng
phần đông lớp nào mang tiếng bê bối kỷ luật, học hành bấp bênh đều tại
nhà giáo. Nhứt định là tại nhà giáo. Có thầy cứ ỷ có bằng cấp, cứ ỷ có cái
chuyên môn thôi, nghĩa là chỉ áp dụng luật khả năng mà bỏ trôi các luật
khác nói trên. Họ vào lớp dạy giỏi mà học trò la ó, cười giỡn, khinh bỉ họ,
lười biếng, chán nản v.v..., họ bất mãn, bảo sao họ giỏi mà học trò tệ như
vậy. Mà họ giỏi đâu đủ để họ làm ông thầy tốt.
Hơn nữa, Thầy phải chịu lép, chịu lỗ ở chỗ nghề Thầy xem ra là nghề
bạc. Bạc tự bản chất của nghề và bạc do lòng người ít biết ơn. Bạc tự bản
chất vì hễ làm thầy là cho, mà chỉ lãnh lại tượng trưng thôi. Tượng trưng
đây là thù lao theo luật công bằng. Dạy học như đã nói trên, không phải
thương mãi nên không nhắm lời lãi được. Trừ trường hợp ai muốn thương
mãi hóa nghề làm thầy. Bạc do lòng người ít biết ơn, vì tri ân là một đức
tính họa hiếm chỉ cho có trong những tâm hồn cao thượng thôi. Mà người
đời được mấy ai cao thượng. Hơn nữa kinh nghiệm còn cho biết ân hay đẻ
oán. Người xưa dựa vào kinh nghiệm đó nói chí lý rằng: Thi ân mạc niệm,
thụ ân mạc vong. Thầy thi ân thì thầy hay nhớ chớ trò thụ ân thì trò hay
quên. Luật ấy hình như là luật muôn thuở. Bởi vậy hễ làm thầy thì nên chấp
nhận trước đi rằng nghề thụ nhân là nghề bạc.
