văn nghệ để lại cho mỗi người những ấn tượng vô cùng sâu sắc.
Năm tôi học tú tài đôi, vào một ngày chủ nhật, tổ chức học sinh phối
hợp với giới chức tôn giáo và phụ nữ thủ đô thành lập Tổ chức úy lạo nạn
nhân chiến tranh, xin phép nhà cầm quyền cho được vào những nơi giam
giữ để thăm hỏi úy lạo tinh thần là chủ yếu. Thực ra tổ chức này mang tính
ô hợp, tốt xấu lẫn lộn. Một số phần tử cơ hội muốn lợi dụng dịp này để phô
trương thanh thế tranh giành ảnh hưởng phục vụ ý đồ riêng của họ. Như
linh mục Bửu Dưỡng dòng Dominicain, mặc áo chùng tu trắng thường
nhân các dịp này cho người tác động tinh thần lung lạc ý chí một số anh chị
em còn non yếu, lôi kéo họ quay lưng lại với kháng chiến, thậm chí biến họ
thành tín đồ của đạo.
Sau này vào miền Nam, vị linh mục này vẫn tích cực hợp tác với các
triều đại cầm quyền, phục vụ lợi ích ngoại bang. Những người bị giặc giam
giữ trong các nhà tù Hoả Lò, Nhà Tiền, Hàng Vôi, sân bay Bạch Mai…
cũng rất đa dạng, lẫn lộn các chiến sỹ vệ quốc quân, du kích, dân quân, cán
bộ hoạt động trong các vùng địch chiếm và không ít thường dân bị chúng
nghi ngờ trong các cuộc càn quét vây ráp từ thành thị đến nông thôn. Có
người cứng cỏi kiên cường. Có người mềm yếu dễ xiêu lòng. Không ít
người nghĩ đoàn là một tổ chức phản động nhằm mục đích mua chuộc, chia
rẽ nội bộ ta nên có thái độ hằn học, bất hợp tác, thậm chí còn hô khẩu hiệu
“Đả đảo lũ tay sai thực dân bán nước”! Tuy nhiên đoàn đến đâu có nghĩa
là nơi giam cầm những người yêu nước đã được công khai biết đến thì sự
đối xử dã man tùy tiện của bọn cai ngục cũng bị hạn chế phần nào.
Khi đoàn qua sân bay Bạch Mai, dấu tích cuộc tiến công của quân
kháng chiến bí mật theo hệ thống cống ngầm tiến vào đốt hàng vạn lít xăng
chỉ còn trơ những chiếc bồn cháy dở, phá hủy hàng chục máy bay còn nằm
phơi xác đó và trên khuôn mặt tím bầm của những người tù bị đánh trả thù.
Cảm giác vừa thương vừa giận dấm dứt trong lòng. Khi quay ra, qua một
bãi trống với những nấm đất cũ mới nám khói nằm lộn xộn – đó là nơi vùi
thây những chiến sỹ và đồng bào bị địch hành hạ trong lao tù cho đến chết.
Tôi tiến đến gần những nấm mồ đứng lặng, xúc cảm nâng cây đàn violon
cử lên bài Hồn tử sỹ. Cả đoàn tự động dàn hàng ngang cùng đứng bên tôi
