ừ xưa các bậc danh nhơn, trong lúc ngao du sơn thủy, thường
hay vịnh cảnh đề thơ; hoặc bằng tuyệt cú, hoặc bằng trường thiên, tuy thể
chế khác nhau, đều cốt để hình dung cái tốt đẹp của cảnh vật. Tử
Hậu23qua chơi Liễu Châu, không làm thơ nhưng có làm kỷ sự; Thiều
Lăng24 đi vào Ba Thục, không làm kỷ sự nhưng lại có làm thơ; hoặc ký
hoặc thơ, đều là những bài tả chân tuyệt diệu. Ta đọc tập Hải ngoại kỷ sự
của Thạch hòa thượng mừng thấy sách gồm cả cái hay của hai nhà văn
hào nói trên và chứa đựng rất nhiều lời lẽ kinh bang tế thế; sơn xuyên
hình thắng, phong thổ tập tục, đều ghi chép tỉ mỉ từng việc, có quy cũ rõ
ràng; chẳng phải luống bày đặt phô trương, để khoe những lạ lùng của
ngoại quốc vậy. Trong khoảng vài tháng, trải qua hai muôn dặm tuyệt
vực, thù ứng phân phiền, vãng lai bận rộn, thế mà Thạch công ung dung
đàm tiếu, viết ra mấy ngàn vạn lời. Khí trùm biển cả, bút lay non cao, nếu
chẳng phải sẵn có đại tài văn chương, làm sao lanh lẹ thần diệu được như
thế. Vả lại, ông đi đến đâu cũng tuyên dương đức hóa của Thánh thiên tử
(Thanh triều), khiến những nước chưa từng tiếp xúc vương đình, cũng
đều quy tâm hướng hóa. Ông muốn lấy kỷ cương Trung Quốc, biến đổi
tập tục viễn phương, ấy tức là lòng “nhất thị đồng nhơn”, xem bốn biển
như anh em của thánh hiền vậy. Sách này lưu truyền vũ trụ, có thể bổ
khuyết cho những điều mà các sách Sơn kinh, Hải chí, Chức phương ký,
Vương hội đồ chưa từng nói đến. Ví khiến tay kinh luân như Thạch công
được thử tài một phen, thì công nghiệp của những kẻ “xưng bá Phù
Dư25, mở đất Nhật Bản26”, cũng chẳng thấm vào đâu vậy. Than ôi, hòa
thượng đã già rồi! Ôm tài thông hiểu thiên nhơn, nuôi chí kinh bang tế
thế, phát nguyện Bồ Tát, ẩn giấu thiền lâm, sau những lúc vui đạo tu
hành, mượn văn chương để giãi bày tâm chí, nhơn đó cũng có thể tưởng
thấy khí khái trác lạc phi thường của hòa thượng vậy.
Khang Hy Kỷ Mão mạnh xuân (1699),
Dũng Giang Cừu Triệu Ngao đề tại Đoan Châu lữ thứ.
