biết đâu cả thế giới chỉ có một chữ lạnh, làm gì có chữ ấm, điều đó
Hiền hầu đã biết rõ, khá phát một trận cười dài.
Trong ngày thọ đản, lão tăng lú lẫn, không ra chúc mừng, thật có
lỗi rất lớn.
Gần đây, khách song vừa ốm dậy, chấm mực vẽ được một bức
Thương tùng điệp chướng (cây tùng xanh trong rặng núi), đề từ một
câu: “Chỉ tại thử sơn trung, vân thâm bất tri xứ” (chỉ ở trong núi ấy,
mây kín biết nơi nào), xin gửi dâng để hình dung dáng điệu cổ kính
của Hiền hầu; tuy chẳng tả hết cao hoài, cũng chút tỏ bản sắc của lão
tăng vậy. Chẳng biết có xứng đáng với tính cao đức tốt hay chăng. Lão
thảo đôi lời, ý riêng khôn tỏ”.
Ngày nọ ốm dậy, đương ngồi ở nhà cỏ, có khách ghé qua hỏi
rằng: “Mùa xuân sinh, mùa hạ lớn, mùa thu thâu liễm, mùa đông tàn
tạ, ấy là khí hậu chánh của bốn mùa. Chỉ có nước Đại Việt trái hẳn,
thu đông mưa gió, muôn vật tốt tươi, đến xuân hạ lại khô héo hết, tại
cứ sao vậy?”. Ta trả lời rằng: “Trời đất rất lớn, khó lấy danh từ để chỉ
rõ, đại ước chỉ một khí xoay vần chẳng nghỉ, chẳng có thu đông riêng
biệt, cũng chẳng có khí hậu chánh với bất chánh khác nhau; chẳng qua
tự người ta gượng lập danh từ, theo thói quen để gọi vậy thôi. Do một
khí chia ra làm âm dương, định theo phương vị thì đông nam thuộc
dương, tây bắc thuộc âm; tây bắc là núi, đông nam là biển; núi thuộc
dương sinh ra âm phương, biến thuộc âm sinh ra dương vị, ấy là âm
dương sinh ra phương vị, đắp đổi làm thể, dụng lẫn nhau vậy. Chúng
ta thấy rằng số lẻ (cơ) là gốc của số chẵn (ngẫu), số chẵn do số lẻ sinh
ra; độc dương chẳng sanh, cô âm chẳng trưởng, đông nam dương vị,
nhiều nước, làm dương chất mà âm dụng. Do đó mà phân tách, thì
nước cũng là âm dụng mà dương chất. Nước mặn ban đêm phát ra
ngời sáng, ấy là một chứng nghiệm. Nước Việt ở về cực nam, chung
quanh bao bọc bởi biển, thuần âm làm dụng mà hàm có chất dương;
đến thu đông là mùa cùng âm, đất mỏng nước nhiều chất dương bị xao
động không giấu chặt được phải phát tiết ra, rồi xông bốc lên thượng
tầng, khí âm sa xuống làm mưa móc tưới nhuần muôn vật; dương
