Nguyễn Hiến Lê & Giản Chi
Hàn Phi Tử
Kết
Ái quốc, ưu thời mẫn thế, có óc thực tế, được sinh vào cuối thời Chiến
Quốc, được biết tất cả các giải pháp cứu thế của người trước, Hàn Phi đã có
công suy nghĩ, so sánh, cắt chỗ này, lấy chỗ kia, rút kinh nghiệm để lập một
học thuyết gần như là một tổng kết các tư tưởng chính trị thời Tiên Tần.
Ông đả Nho mạnh nhất vì Nho là một “hiển học” đương thời, cho chính
sách giáo hoá bằng nhân nghĩa, chủ trương “hữu trị nhân vô trị
pháp”, người hiền còn sống thì chính sự còn, người hiền mất thì chính sự
bỏ”
của họ, là không hợp thời, làm loạn nước; nhưng sự “tôn quân” của
Nho gia thì ông chẳng những vẫn giữ mà còn cho là rất quan trọng, căn bản
nữa. Riêng đối với Tuân Tử, ông không trực tiếp chê, nhưng cũng không
khen, mặc dầu ông mượn thuyết tính ác, chủ trương cấm tranh biện, “pháp
hậu vương” của Tuân.
Ông rất ghét bọn hiệp sĩ làm loạn pháp và bọn ngụy biện trong phái Mặc
gia thời ông, nhưng theo thuyết trọng “công dụng” và công lợi của Mặc
Địch, mặc dù không cùng một quan niệm về lợi; lợi theo ông là lợi cho
quốc gia, còn lợi theo Mặc Địch là lợi cho mọi người, cho khắp thiên hạ.
Đối với danh gia, ông mượn thuyết “hình danh” (danh thực của họ) và áp
dụng nó trong thuật dùng người, nhưng phản đối thói ngụy biện của họ.
Ông cho thái độ ẩn dật, “li chúng độc hành” (tách khỏi quần chúng mà đi
một mình), “độc thiện kỳ thân” (giữ riêng tư cách, đạo đức của mình) của
Đạo gia (và của Mạnh Tử nữa) là có hại cho nước; nhưng ông mượn chủ
trương “tuyệt thánh khí trí” (không dùng bậc thánh hiền, bỏ trí xảo) để
thuyết minh chính sách “nhiệm pháp nhi bất nhiệm hiền”, “nhiệm pháp nhi
bất nhiệm trí” (dùng pháp luật chứ không dùng người hiền, dùng pháp luật
