Nguyễn Hiến Lê & Giản Chi
Hàn Phi Tử
THIÊN XL
NẠN THẾ
(VẤN NẠN VỀ CÁI THẾ[1])
Thận Tử (tức Thận Đáo) bảo:
- Con phi long cưỡi mây mà bay (lên trời), con đằng xà (một loại rắn như
rồng, không có chân) chế ngự sương mù mà lượn (trong đó). Mây tan
sương tạnh rồi thì hai con đó cũng chỉ như con giun, con kiến vì mất chỗ
dựa. Người hiền mà chịu khuất kẻ bất tiếu (tài đức kém) là vì quyền (thế)
nhẹ, (địa) vị thấp; kẻ bất tiếu mà khuất phục được người hiền là vì quyền
trọng, vị cao. Nghiêu hồi còn là dân thường thì không trị được ba người,
mà Kiệt khi làm thiên tử thì có thể làm loạn cả thiên hạ. Do đó tôi biết rằng
quyền thế và địa vị đủ để nhờ cậy được, mà bậc hiền trí không đủ cho ta
hâm mộ. Cây ná yếu mà bắn được mũi tên lên cao là nhờ sức gió đưa đi; kẻ
bất tiếu mà lệnh ban ra được thi hành là nhờ sức giúp đỡ của quần chúng.
Nghiêu khi còn là kẻ lệ thuộc, đi giảng dạy thì dân không nghe; đến khi
ngồi quay mặt về phương Nam, làm vua thiên hạ, lệnh ban ra là người ta thi
hành liền, cấm đoán là người ta phải ngừng ngay. Do đó mà xét thì hiền và
trí không đủ cho đám đông phục tòng, mà quyền thế và địa vị đủ khuất
phục người hiền.
Có kẻ trả lời Thận Tử:
- Con phi long cưỡi mây mà bay, con đằng xà chế ngự sương mù mà lượn,
tôi đồng ý rằng hai con đó dựa vào cái thế của mây và sương mù. Tuy
nhiên, nếu bỏ người hiền mà chuyên dựa thế lực, có đủ để trị nước không,
thì tôi chưa được thấy đấy. Có cái thế của mây, sương mù mà cưỡi, lượn
được, quả là con rồng, con rắn có tài cao. Có mây dày mà con giun không
cưỡi được; có sương mù đặc mà con kiến không lượn được vì tài năng của
