HÀN PHI TỬ - Trang 160

phải dùng pháp độ của tiên vương làm tiêu chuẩn”.
巧匠目意中绳，然必先以规矩为度；上智捷举中事，必以先王之法为
比。
(Xảo tượng mục ý trúng thằng, nhiên tất tiên dĩ qui củ vi độ; thượng trí tiệp
cử trúng sự, tất nhiên dĩ tiên vương chi pháp vi tỉ - Như trên). Nghĩa là đã
không được theo ý riêng, mà cũng không được tin cậy ở sự sáng suốt của
mình, mà nhất thiết hành vi nào cũng phải theo pháp luật.
Thiên Nạn tam, Hàn Phi dẫn truyện Tử Sản nhờ thông minh, giỏi nhận xét,
suy luận mà phát giác được một vụ vợ giết chồng.
Sáng hôm đó Tử Sản đi qua cửa phường Đông Tượng, thấy có một người
đàn bà khóc, bèn bảo người đánh xe dừng lại, ông lắng nghe một lát, rồi sai
thuộc hạ bắt người đàn bà đó lại tra hỏi, thì ra mụ đó đã tự tay thắt cổ
chồng. Người đánh xe hỏi ông làm sao mà đoán được, ông đáp: “Vì thấy
tiếng khóc mụ đó run sợ. Thường tình hễ người thân của mình mới đau thì
mình lo lắng, khi sắp chết thì mình run sợ, khi chết rồi thì mình đau xót. Mụ
đó khóc chồng chết, không đau xót mà run sợ, vì vậy mà biết là có tình ý
gian”.
Nếu chuyện đó có thật thì Tử Sản có thể là thuỷ tổ của các nhà trinh thám
Trung Hoa, là thầy của Bao Công sau này. Nhưng Hàn Phi chê:
“Tử Sản trị dân cách đó cũng chẳng rắc rối ư? Phải đợi trông thấy, nghe
thấy rồi mới biết là gian thì nước Trịnh bắt được ít kẻ gian lắm. Không
dùng bọn lại coi ngục tụng, không dùng chính sách khảo sát nhiều mặt,
không làm sáng tỏ phép đo lường, mà cậy vào sự tận dụng trí thông minh,
sự suy tư mệt trí của mình mới biết được kẻ gian, chẳng là thiếu thuật quá
ư?”
Lời chê đó bất công. Tử Sản là một chính trị gia giỏi, cho đúc “hình thư”,
vậy là trọng pháp luật; trước khi chết lại dặn người sẽ nối chức ông – Du
Cát - phải dùng hình phạt nghiêm khắc để cho dân sợ mà tôn trọng pháp
luật, khỏi phạm cấm. Vậy có lý nào ông không dùng bọn lại coi về ngục
tụng, không làm sáng tỏ phép đo lường, mà chỉ cậy vào sự suy tư mệt trí để
biết được kẻ gian. Việc Tử Sản phát giác án mạng đó chỉ là do ngẫu nhiên,
không thể căn cứ vào đó mà bảo ông chủ trương chỉ dùng mưu trí để trị