HÀN PHI TỬ - Trang 20

cũng không được hưởng vì triều đình thu hết lúa để nuôi lính; mà những
năm mất mùa thì kẻ già, người bệnh chết hàng loạt trên đường, trong ruộng.
Dù chiến tranh chấm dứt thì họa cũng kéo dài hàng chục năm, "vì tổn phí
vào chiến tranh, mười năm thu lúa cũng chưa đủ bù. Quân đội mà chiến
đấu xong thì mâu và kích gẫy, vòng và dây cung đứt, nỏ hao tổn, xe hư
hỏng, ngựa mệt mỏi, tên mất đi già nửa, áo giáp cùng binh khí triều đình đã
phát ra, kẻ sỹ và đại phu dấu đi một phần, sĩ tốt lấy trộm đi một phần, dù
thu thuế ruộng mười năm cũng chưa đủ bù vào" (Chiến Quốc sách - Tề
V.I). Ấy là chưa kể bao nhiêu người chết, bao nhiêu đất đai bị bỏ hoang,
nhân lực và tài nguyên quốc gia có thể bị kiệt quệ.
Mà chiến tranh trong hai năm cuối cùng thời Chiến Quốc liên miên bất
tuyệt, có khi nào chấm dứt đâu, chỉ tạm dừng ở nước này hay nước khác để
chuẩn bị cho một chiến tranh khác.
Dân chúng khổ sở vì nỗi bọn vua chúa trụy lạc, bóc lột nữa. Bọn này sống
cực kỳ xa hoa trên xương máu của dân: vợ họ đeo đầy châu báu, ngọc
thạch, họ ngồi trong những xe phủ gấm vóc, sống trong những lâu đài lộng
lẫy, tiệc tùng suốt ngày này qua ngày khác, có bữa tiệc hàng trăm món ăn,
tới nỗi "mắt không nhìn thấy hết được, tay không gắp hết được, miệng
không nếm hết được". Một vị đại thần nước Ngụy (tức nước Lương) mà có
mấy trăm cỗ xe trang hoàng đẹp đẽ, cả ngàn con ngựa mập và mấy trăm
nàng hầu ăn mặc như các công chúa. Như vậy ta tưởng tượng cách sống
của các vua nước lớn như Tề, Tần, Sở ra sao.
Quan lại đa số tham nhũng: Tư Mã Thiên trong bộ sử Ký, thiên 119, chỉ
chép truyện có năm vị quan tốt (tuần lại) mà thiên 122 chép truyện mười
tên quan xấu (khốc lại) điều đó rất có ý nghĩa. Kẻ sỹ chỉ tranh nhau ăn, tới
nỗi Phạm Tuy, tể tướng Tần, tư cách cũng chẳng cao đẹp gì mà cũng phải
ví họ với bày chó của vua Tần: "(khi bình thường) nằm thì cùng nằm, đi thì
cùng đi, ngừng thì cùng ngừng, không cắn nhau; nhưng hễ ném cho chúng
một khúc xương thì chúng vùng dậy, nhe nanh ra cắn nhau. Chỉ tại tranh
ăn" (Chiến Quốc Sách - Tần III.13).
Thấy xã hội từ trên xuống dưới đầy trộm cướp như vậy, bọn quý tộc sa sút
bất bình, muốn trở lại thời Xuân Thu, ổn định hơn, nhưng bất lực; hạng thư