nhau. Vì vậy khỏi phải thưởng hậu, phạt nặng mà dân tự nhiên không loạn.
Ngày nay một người có năm người con, không phải là nhiều, mỗi người
con lại có năm người con nữa, thành thử ông chưa chết mà đã có hai mươi
lăm đứa cháu, vì vậy nhân dân đông mà tài sản ít, phải lao lực nhiều mà
thức ăn đồ mặc lại ít, cho nên họ phải tranh giành nhau, dù có thưởng hậu
gấp hai, phạt nặng gấp mấy thì cũng không tránh khỏi loạn.
*
Ông Nghiêu làm vua thiên hạ mà nhà lợp bằng cỏ tranh không xén, cột
rui bằng gỗ không đẽo, ăn cơm gạo xấu với canh rau lê rau hoắc, mùa đông
không mặc áo da hươu da nai, mùa hè mặc áo vải thô, dầu kẻ canh cổng
cũng không sống đạm bạc hơn. Ông Vũ làm vua thiên hạ, tự cầm bừa và
xách sọt đi trước nhân dân, đùi và ống chân trụi hết lông, đến kẻ nô lệ cũng
không cực khổ hơn. Do đó mà xét, các vua thời thượng cổ nhường ngôi
thiên tử thì cũng chỉ là từ bỏ cuộc sống của người giữ cổng và đời lao khổ
của tên nô lệ, có gì đáng khen đâu. Một viên huyện lệnh ngày nay khi chết
rồi, thì con cháu mấy đời còn được (ung dung) ngựa xe, vì vậy mà người ta
quí chức huyện lệnh. Cho nên về cái việc từ nhượng, thời xưa nhường ngôi
thiên tử thật dễ mà ngày nay từ chức huyện lệnh thật khó, chỉ do cái lợi hậu
hay bạc khác nhau xa. Người ở trong núi, lại hang múc nước, tới ngày lễ
“lâu”, lễ “lạp”
còn người ở chằm thì khổ vì úng
nước, phải thuê người đào rãnh cho nước thoát. Mùa xuân những năm đói
kém, dù là em ruột còn nhỏ, người ta cũng không nhường cho thức ăn, mà
mùa thu những năm được mùa, dù là khách lạ tới, cũng mời ăn, đâu phải sơ
với tình ruột thịt mà thân với khách qua đường, chỉ là vì thực phẩm còn
nhiều hay ít đấy thôi. Cho nên cổ nhân khinh tài vật, không phải là có lòng
nhân, mà vì tài vật có nhiều; ngày nay người ta tranh đoạt của nhau không
phải là ti tiện mà vì tài vật có ít; ngày xưa người ta coi thường và từ bỏ ngôi
thiên tử, không phải cao thượng mà vì quyền thế ít; ngày nay người ta coi
trọng và tranh nhau quan chức, không phải đê tiện mà vì quyền thế nhiều.
Vì vậy thánh nhân xét xem tài vật nhiều hay ít, quyền thế nặng hay nhẹ mà
tuỳ theo đó lập ra chính sách: phạt nhẹ không phải là nhân từ, mà chém giết
