Nghiêu, Thuấn. Nghiêu, Thuấn tới là nước trị, thì ngàn đời loạn mới có một
đời trị. Giữ chặt pháp luật, dùng quyền thế mà đợi Kiệt, Trụ. Kiệt, Trụ tới là
nước loạn, thì ngàn đời trị mới có một đời loạn. Ngàn đời trị mà một đời
loạn, với ngàn đời loạn mà một đời trị, hai cái đó ngược hẳn nhau như hai
người cưỡi con ngựa Kí và con ngựa Nhĩ
, mà mỗi người phi nhanh về
một phía vậy.
Bỏ đồ để uốn gỗ (ẩn quát)
, bỏ đồ đo lường mà sai Hề Trọng
xe thì một cái bánh xe ông ta đóng cũng không xong. Không có sự khuyến
khích khen thưởng, không có cái uy của hình phạt, bỏ quyền thế pháp luật,
thì Nghiêu, Thuấn dù đi từng nhà thuyết phục, người ta cũng cãi lại, mà
không trị nổi ba nhà. Vậy cái thế đủ để dùng được, điều đó hiển nhiên. Mà
ông bảo: “Phải đợi có người hiền”, thì là sai. Vả lại không ăn một trăm
ngày, đợi có thịt ngon mới ăn thì tất chết đói mất. Đợi có bậc hiền như
Nghiêu, Thuấn để trị dân đời nay thì khác gì đợi có thịt ngon để cứu người
chết đói không?
Ông bảo: “Có ngựa tốt xe chắc mà sai đầy tớ đánh xe thì bị thiên hạ cười;
giao cho Vương Lương đánh thì ngày đi được ngàn dặm”. Tôi nghĩ không
phải vậy. Một người Trung Quốc (tức ở Trung Nguyên, như miền Lỗ, Tề,
Tấn, Chu…) chết đói mà đợi người nước Việt lội
Việt lội giỏi đến đâu cứu cũng không được. Đợi ông Vương Lương thời cổ
để đánh cỗ xe ngày nay thì cũng không khác gì đợi người nước Việt cứu
ngưòi chết đuối vậy. Đợi làm sao được, lẽ đó là hiển nhiên. Có ngựa tốt, xe
chắc cứ năm chục dặm đặt một trạm (để tiếp sức), rồi sai người trung bình
đánh xe thì có thể chạy nhanh, đi xa, một ngày đi được ngàn dặm, cần gì
phải đợi có ông Vương Lương thời cổ! Vả lại nói tới việc đánh xe, không
đưa ra trường hợp dùng Vương Lương thì đưa ra những trường hợp dùng
kẻ tôi tớ không biết đánh xe, nói về việc trị nước, không đưa ra trường hợp
Nghiêu, Thuấn thì đưa ra trường hợp Kiệt, Trụ, làm loạn nước; như vậy tức
như nói về khẩu vị, nếu không đưa ra đường mật, thì đưa ra rau đắng, rau
đay, nghị luận như vậy là nói cho nhiều mà không hợp lý hợp phép vì đưa
