HÀN PHI TỬ - Trang 57

vua làm cho nước phú cường lên mà hết loạn. Suốt đời ông hoài bão lí
tưởng đó, nhiệt tâm với nó tới nỗi biết rằng mình nói ra không ai nghe, sẽ
bị cô lập vì mình phải “chọi lại ý của chúa”, chống lại bọn “bề tôi gian tà”,
“chỉ có một miệng mà muốn tranh với cả nước (Cô Phẫn); hơn nữa, có thể
nguy tới tính mạng vì người ta có thể vu oan cho tội lỗi rồi dùng phép công
để giết, nếu không thì sẽ tìm cách ám sát, nghĩa là có thể chịu cảnh của Ngô
Khởi, tướng quốc của Sở Điệu vương – bị giết và chặt tay chân, hoặc cảnh
Thương Ưởng – tướng quốc của Tần Hiếu công – bị xé xác, nhưng ông vẫn
giữ lí tưởng, không sợ chết mà chỉ hận rằng không gặp được một bực vua
chúa biết nghe như Sở Điệu vương, như Tần Hiếu công để ông được chết
như Ngô khởi và Thương Ưởng sau khi làm sáng tỏ pháp luật và thuật của
ông (Hòa Thị). Tác giả thiên Vấn điền hiểu tâm sự đó của ông, nên đã cho
ông trả lởi Điền Khê công như trên chúng tôi đã tóm tắt.
Bây giờ xét lại đời ông, chúng ta thấy ông sinh vào khoảng -280 thì
- Năm đó tướng Tần là Bạch Khởi đánh Triệu,
- Năm -260 (Hàn Phi mới vào khoảng hai chục tuổi), Bạch Khởi lại thắng
Triệu, chôn sống bốn chục vạn quân Triệu đã đầu hàng.
- Bốn năm sau, năm -256, Tần vô Chu, Chu phải dâng hết đất cho Tần.
Vậy khi Hàn Phi dựng được học thuyết của ông về chính trị rồi (trên dưới
ba chục tuổi) thì ông tất thấy rõ rằng trong thất hùng, Tần mạnh nhất, chỉ có
Tần mới thống nhất được Trung Quốc và thời cơ gấp lắm rồi, muốn thực
hiện lí tưởng của ông thì phải về với Tần. Thời đó, như chúng tôi đã dẫn
chứng, bỏ tổ quốc mà thờ nước khác là chuyện bình thường. Chính Lí Tư
bạn học của ông, người nước Sở mà cũng thờ Tần, và chẳng ai trách cả.
Vậy mà ông không bỏ Hàn qua Tần, mặc dầu ông không được trọng dụng ở
Hàn, lại biết Hàn rất suy nhược – tới Triệu và Sở kia, lớn gấp mấy Hàn mà
không chống nổi Tần – thì sớm muộn gì cũng bị Tần thôn tính. Ông trung
với Hàn tới phút chót, tới khi vua Hàn phái ông qua Tần thuyết phục Tần
đừng diệt Hàn, ông vẫn làm tròn sứ mạng của ông, khiến Lí Tư phải nhận
rằng lời văn, giọng biện thuyết của ông thật tài, có sức mê hoặc mạnh mẽ.
Và chính vì vậy mà ông bị giết! Cho nên Vương Sung đời Hán tiếc rằng
vua Hàn đã không nghe lời ông nên mới mất nước và gần đây Trần Khải