Thiên bảo ông bị Lí Tư hại mà thực ra là ông hi sinh cho tổ quốc.
Thật chua xót cho ông. Thà gặp được một ông vua biết nghe mình, thực
hiện một phần lý tưởng của mình rồi bị giết như Ngô Khởi, Thương Ưởng
thì ông cũng cam tâm, đằng này, chỉ vì một ông vua tầm thường, không
chịu nghe lời ông, ông phải chết oan uổng mà không ích gì cho tổ quốc cả:
ba năm sau khi ông mất, nước Hàn bị Tần tiêu diệt.
Lòng ái quốc của ông ngang với Khuất Nguyên mà còn có kẻ còn căn cứ
vào bài biểu Sơ kiến Tần không một chút gì đáng tin để trách ông là rước
voi về giày mồ nữa! Nhưng thốn tâm của ông đã được lưu lại thiên cổ trong
hai thiên Cô Phẫn và Thuế nan mà từ Tư Mã Thiên đến nay ai cũng nhận là
bất hủ.
Lời này của ông ở cuối thiên Nan ngôn: “Dù là hiền thánh cũng không
tránh được chết chóc và lăng nhục (...) chỉ vì bọn ngu khó thuyết phục
được” là một lời chua xót hơn là một lời tự phụ.
Chú thích:
[1] Chúng tôi nhấn mạnh
[2] Vì Hàn đã tự coi là một quận huyện của Tần
[3] Tức con trai thứ của một vua chư hầu: con trưởng là thái tử hay thế tử.
4] Hàn Vương An
[5] Tần Thủy Hoàng
[6] Trong thiên II Hàn Phi tử sau bài Tồn Hàn của Hàn Phi, cá nhân bài
biểu của Lí Tư khuyên vua Tần đừng nghe lời Hàn Phi vì Hàn Phi chỉ muốn
mưu lợi cho nước Hàn thôi, mà nên tấn công ngay Hàn đi.
[7] Cho nên dân khi muốn ở trong nước mình nữa vì vua tàn bạo hay vì
chiến tranh liên miên thì chạy qua một nước khác mà ông vua nào cũng
muốn dân các nước khác về với mình: dân có đông nước mới mạnh.
NIÊN BIỂU HÀN PHI
