Bây giờ, trước cửa nhà mụ, tôi mới đột nhiên khám phá ra rằng mụ chẳng
còn gì để cho tôi biết nữa... Chuyện trò với mụ bây giờ chỉ thêm phiền.
Giữa mụ với tôi bây giờ là thế đó.
Lúc này, trong đêm tối, tôi đã đi xa hơn mụ, xa hơn cả bà cụ
Henrouille đã chết... Không còn cùng với nhau nữa... Đã chia tay hẳn đi
rồi... Không chỉ vì cái chết mà ngay trong cái sống... Số phận đã run rủi thế
rồi... Ai biết phận nấy! tôi tự nhủ... Và tôi bỏ đi, quay lại Vigny.
Mụ con dâu nhà Henrouille không đủ kiến thức để đi theo tôi lúc này...
Tính cách thì mụ có đấy... Nhưng kiến thức thì không! Vấn đề là thế.
Không kiến thức! Mà kiến thức là mấu chốt. Dù độc ác và ương ngạnh, mụ
cũng không còn có thể hiểu được tôi, hiểu được những gì xẩy ra xung
quanh chúng tôi... Tính cách không đủ được đâu... Phải có cả tấm lòng và
hiểu biết thì mới đi xa hơn được người khác... Qua phố Sazillons, tôi quay
về phía sông Seine, rồi qua hẻm Vassou. Thế là giải quyết xong nỗi phiền
muộn! Nhẹ cả người! Hài lòng, vì tôi đã hiểu ra chẳng nên mất công gặp
mụ con dâu bà Henrouille làm gì, thế là tôi đã bỏ rơi được mụ tàn ác ấy trên
đường!... Được đấy chứ! Chúng tôi đã từng ăn ý với nhau theo cách của
mình... Trước đây tôi cũng đã từng hiểu mụ con dâu ấy là người thế nào...
Trong thời gian khá lâu... Nhưng bây giờ thì, đối với tôi, mụ quá thấp kém,
không còn thấp hơn được nữa... Mụ không có kiến thức mà cũng không có
sức lực thì làm sao theo kịp được tôi. Mụ không còn đi lên được, mà chỉ đi
xuống. Nhưng cũng không còn xuống nổi đến ngay chỗ tôi đang đứng
đây... Vì quá nhiều bóng tối phủ quanh tôi, mụ làm sao thấy được.
Khi ngang qua ngôi nhà chị gác cổng cô thằng Bébert, tôi đã định vào,
chỉ để xem bây giờ những ai ở ngôi nhà này, đó là nơi tôi đã từng chữa
chạy cho thằng Bébert và cũng là nơi nó đã chết. Có thể vẫn còn tấm ảnh
học trò của nó treo trên đầu giường... Nhưng đã quá khuya để mà đánh thức
mọi người. Tôi đi qua thật lẹ để không ai nhận ra mình.
Xa hơn một chút, ở ngoại ô Tự do, tôi lại thấy cửa hàng đồ cũ của
Bézin vẫn còn sáng đèn... Tôi không ngờ lão để đèn khuya đến thế... Nhưng
cũng chỉ là một ngọn đèn lửa ga ở giữa gian hàng. Lão Bézin này biết khối
